miércoles, 23 de abril de 2008

lunes, 23 de abril de 2007

Alejandro Sanzasanzabalos@telefonica.net

Según parece, respiré por primera vez el día 14 de abril de 1928, en Alcalá de Henares, en la casa de mis padres. Tomé las aguas bautismales, como era costumbre en esa época, y en mi familia, con tres días de vida, en la Iglesia Magistral, situada a pocos metros de la casa donde nací. Me pusieron bajo el patrocinio de los Niños Mártires y por eso desde entonces soy conocido como Justo P. Huertas Pavón.

Mi padre, Andrés Huertas Pimentel, fue médico cirujano y en Alcalá de Henares era conocido como el médico de los pobres. Mi madre, María Teresa Pavón Lope, fue una señorita de clase bien, dedicada a tocar el piano, ir a misa y hacer obras de caridad.

Su rancia y tradicional familia nunca perdonó que se casara, aunque hubiera sido por amor.

Cuando solo contaba con unos diez años de edad, una madrugada, protegidos por la oscuridad y portando las pertenencias más queridas, por causas que nunca me dijeron y nunca quise preguntar, mis padres y yo, abandonamos la ciudad complutense.

Recorrimos varias ciudades, usamos distintos medios de transporte y al final llegamos a Guadalajara, Jalisco, México. Al otro lado del mundo.

Nos instalamos en un barrio periférico de la ciudad y mi padre tardó algún tiempo en conseguir un trabajo estable. Durante el primer año, subsistimos con la venta de las joyas de mi madre y con los trabajos esporádicos, consultas domiciliarias principalmente, de mi padre.

A pesar de los años de penuria y privaciones recibí una esmerada educación y, una vez superada la mala fortuna, se consolidó mi formación y así, en 1954, con excelentes resultados, obtuve la licenciatura en Filosofía y Letras por la Universidad de Guadalajara. Algunos años más tarde tomaba posesión de la Cátedra de Historia de España en la misma universidad.

Los últimos años los he dedicado a cosas comunes, a enseñar Historia, a educar a mis dos hijos, a escribir algún que otro libro, y a amar a mi esposa, ya difunta.

Hace unos días, ya liberado de cualquier tipo de obligaciones y libre de ataduras familiares, regresé a Alcalá con intención de acabar aquí mis días, en esta ocasión solo, pero sin ocultarme de nadie ni de nada y con una holgada economía.

Después de un eficaz ejercicio de memoria y con ayuda de algunos documentos heredados de mis padres, localicé el lugar donde nací y viví los primeros años de mi vida.

La fortuna ha querido que la casa donde vine a este mundo y habité durante mis primeros años de infancia, perdure; está situada en la calle La Tercia y, numerada hoy con el ocho, se ha convertido en una bonita hostería. Encontré una de sus habitaciones libre.

Desde la habitación que ahora ocupo, y en la que me encuentro de maravilla, y que quizás sea una de las piezas que ocupaba mi familia, aunque reformada sustancialmente, se divisa parte de la Plaza de Los Santos Niños y la fachada principal de la Iglesia-Magistral, hoy Catedral de Alcalá de Henares.

Impulsado de una fuerza irresistible, y sumido en una extraña agitación, me lancé a recorrer las calles, sin rumbo fijo, contemplando todo con los mismos ojos del niño que fui sesenta y tantos años antes. La calle Mayor, la calle la Imagen, la calle Nueva, la plaza de Cervantes, la estatua del afamado escritor que le da su nombre, su casa un poco más atrás, el Hospitalillo de Antezana, la universidad, la capilla del Oidor, el ayuntamiento, el Círculo de Contribuyentes, el quiosco de la música...

Todo para mí es nuevo y a la vez me parece recordarlo. Nunca podré saber cómo estaba todo antaño, pero hoy me parece que he vuelto a nacer, que vuelvo a tener los años que tenía cuando los recorrí anteriormente. Todo me parece infinitamente grande al compararlo con mis recuerdos. Las calles son mucho más anchas, mucho más largas, y las columnas de la plaza y calle porticada más altas, más gruesas y más rústicas. La plaza inmensa se abre ante mí, rodeada de frondosos árboles y bonitos y floridos jardines en el centro.

Durante tres días estuve recorriendo las calles del centro histórico, lo que hoy queda de la antigua judería, el barrio morisco colindante, visité todas las capillas, los oratorios, las iglesias, los conventos, los colegios que encontré, sin prisa, con parsimonia, diría. No quedó una fachada, un edificio, un lugar, un jardín, un claustro sin ser examinado y archivado en mí, y comparado con mis recuerdos.

Al cuarto día de mi regreso a la ciudad no pude resistir más, decidí ir al río. Para mí el agua siempre ha tenido una atracción excepcional, casi mística: el lago Chapala ha sido siempre mi refugio, como el regreso a la infancia que siempre traía a mi mente la imagen del río Henares añorado. Además de recordarme mi primera infancia -en aquella época era claro, diáfano, y el baño en algunas zonas, delicioso- ha representado y representa mucho en mi trabajo y en mi vida: los pueblos de sus márgenes fueron el fundamento de mi tesis doctoral.

Más por instinto que por otra cosa llegué a las proximidades del río Henares; pronto descubrí el cordón verde de su cauce, próximo, muy próximo al casco antiguo, casi formando parte de él. Y allí, enfrente, sobre el caz, un edificio en ruinas. Lo reconocí sin dudas, El Molino de Cayo, creo que se llama o se llamaba. No estoy seguro de su nombre, es un dato que solo está en mi memoria, en el recuerdo de aquella visita, profesional, que mi padre hizo a su capataz herido y al que yo acompañé. Había sido atrapado por uno de los cangilones de madera, que movidos por la fuerza del caz elevaba el grano a la tolva del molino, todo de madera bruñida, lisa, brillante, desgastada por el uso y los años, de muchos años. El artesonado del mismo material, bello e igualmente antiguo. Hoy de todo aquello no queda nada: tan solo las paredes de mampostería, de ladrillo rojo, con manchas de humo ya antiguas...

Entusiasmado con mis recuerdos, y con la vista puesta en el cielo, donde estuvo el techo de madera del molino, permanentemente cubierto del polvillo blanco propio, no fui capaz de ver que las ruinas estaban habitadas y que estaba molestando a sus moradores con mi curiosidad.

-¿Le puedo ayudar en algo? -me preguntó un hombre joven, alto, delgado, de pelo rubio y lacio, que había salido de la casucha que ocupaba el lado izquierdo del enorme espacio de lo que un día fue el almacén de la fábrica de harinas. La chabola estaba hecha de restos, chapas, uralitas, maderas, y cubierta de una enorme lona azul que a guisa de techo cubría todo el chamizo.

El hombre me hizo la pregunta en un español que demostraba su origen extranjero, hablaba con un acento raro.

-¿Quiere usted algo? -volvió a preguntar ante mi silencio.

-No, nada, muchas gracias -contesté azorado por mi curiosidad e impertinencia-. Es que me estaba acordando de cómo estaba este lugar la última vez que lo vi, hace ya muchos años, cuando era un molino -comenté ya repuesto y con deseo de entablar conversación.

-Pues ya ve en lo que ha quedado -añadió un segundo hombre que salió de otra casucha similar, aunque más pequeña, que estaba adosada a la anterior. Mi nuevo interlocutor era rechoncho, moreno, muy moreno, algo mayor que el anterior, con un ancho bigote negro y el pelo oscuro rizado. Su aspecto físico y su forma de hablar me hizo suponer que era de origen árabe.

En unos minutos estábamos inmersos en una cordial conversación, un tanto rara por el lugar y la situación, pero no por ello menos interesante. Como si nos encontrásemos en la fiesta del embajador, nos presentamos:

-Me llamo Justo -dije rompiendo el hielo-. Soy de Alcalá, soy profesor de Historia, y he vivido toda mi vida en México, acabo de llegar.

-Mi nombre es Dimitru, soy de Moldavia, enólogo, me dedico a la elaboración de vino -aclaró ante mi cara de ignorancia y añadió- y estoy ilegal en España.

-Yo tampoco tengo papeles -añadió el otro- soy iraquí: era militar, piloto y he pedido asilo político en España; mi nombre es Zarek, Zarek Ahmad.

De buen agrado aceptaron la invitación a tomar algo que les hice y me dejé conducir por ellos, que daban muestras de conocer el entorno mucho mejor que yo, aunque fueran extranjeros.

Un poco más allá nos encontramos con el remanso de donde arranca el caz que movía el molino y que en mi infancia se usaba a guisa de playa, para bañarnos y tomar el sol en sus orillas.

Siguiendo el margen derecho, en sentido ascendente, mientras charlábamos como si fuéramos antiguos amigos, iba escudriñando el otro lado, el margen izquierdo que tanto y tantas veces había estudiado en los documentos y bibliografía.

-Ahora por fin podré pisar el mismo suelo que pisaron mis antepasados en los albores de la historia -pensé.

-Nací en Cahuel, un pequeño pueblo de la vega de Prut dedicado a la agricultura, al cultivo de la vid principalmente, por eso yo estudie enología en la capital de Moldavia, en la Universidad de Kishinev -comentó Dimitru mientras hacía un alto en la degustación de los bocadillos y las cervezas que nos estábamos tomando en el Merendero del Río.

-¿Por qué saliste de Moldavia? -pregunté curioso.

-En la segunda mitad de los noventa, en mi tierra, que se había independizado de la URSS, ser de origen ruso y judío, se hizo insoportable. Me tuve que marchar. Desde entonces he estado buscándome la vida por todos los países y regiones en los que se hace vino: Italia, Francia y España; he estado en La Rioja, en Jumilla, en Rueda, en Valdepeñas, en el Penedés, y en todos los sitios ha sucedido lo mismo, he trabajado como un burro y como no tengo papeles... -añadió casi llorando.

-Pasados esos cerros que se ven al otro lado del río, en la zona de Arganda, también se produce vino -comenté, con intención de consolarle más que otra cosa-. Es una tradición muy antigua, ya en la época anterior a la conquista de Roma se cultivaba vid en este territorio.

Tomé la palabra y más bien para hacer menos tensa la situación les hice una disertación sobre la historia de Alcalá de Henares y sus orígenes.

-Pues según dicen los historiadores romanos y lo que se ha podido saber por los estudios arqueológicos -comencé un tanto pedante- por esta zona, siempre cerca del cauce, es posible que, al otro lado del río, por esos cerros que ahora se llaman el Viso, el Ecce Homo y demás, vivieran los Carpetanos, un pueblo celtíbero que se dedicaban a la agricultura, a la ganadería y que no desdeñaban la caza y sobre todo la guerra.

-Quizás el primer nombre de la primitiva Alcalá fuera Ikesancom Kombouto -añadí- y era un asentamiento del pueblo carpetano ya bastante avanzado para el momento, con una organización muy jerarquizada socialmente. Contaban ya con cierta forma de gobierno presidido por una especie de monarca procedente de la élite guerrera e incluso acuñaron moneda.

-Los carpetanos era gente muy belicosa y difícil de dominar, se resistieron a otros pueblos de la Península Ibérica y a los cartagineses, aunque sucumbieron ante el poderío de Roma, que necesitaba el territorio ocupado por los carpetanos para construir sus calzadas que unieran el imperio y fundaron la ciudad denominada Complutum, en la que nos encontramos -rematé satisfecho con mi disertación.

Para no ser demasiado pesado no quise hacer referencia a la llegada de los pueblos del norte y a la España visigótica y su posterior conversión al cristianismo, y mucho menos a su intervención e importancia en la formación de nuestra cultura.

Fue imposible pasar por alto la presencia de los musulmanes en Alcalá, y sobre todo cuando nos dimos cuenta que desde donde estábamos y entre los árboles de una y otra ribera, a lo lejos sobre un cerro, destacaba, entre los cables y una torre de la conducción eléctrica de alta tensión, los restos de lo que parece ser una torre construida en ladrillo rojo.

-Veis ese torreón de allí enfrente -les dije indicando con el dedo-. Es el único vestigio exterior de entidad que ha quedado de la dominación musulmana. Parece ser que pertenece a la fortaleza de Qal'at'abd al Salam, (el castillo de Salam). De su nombre viene el nombre de Alcalá y se ha visto que en su interior quedan rastros de silos y un aljibe de planta rectangular y bóveda de cañón.

-¿Por qué abandonaste Irak, Zarek? -pregunté como distraído.

-Yo era militar, piloto -empezó a relatar entusiasmado-. Participé en la guerra contra Irán, desde 1986 hasta que terminó en 1988. Después participé en la Guerra del Golfo, y después de este conflicto me ordenaron bombardear ciudades y pueblos del Kurdistán iraquí, con bombas químicas. Eso no lo pude resistir, porque aunque nací en Kerbala, mi origen es kurdo, así que estrelle el avión y me lancé en paracaídas en Siria. Anduve por la región esperando que las cosas cambiaran, y al final vine a España y he pedido asilo político.

-Por cierto y hablando de bombas químicas -corté irónico-. Aunque se critica y con razón, al régimen iraquí de usar armas químicas, es curioso que se nos olvide que quizás el precedente más antiguo se lo debamos a la civilizada Roma y que sus primeras víctimas fueran nuestros antepasados carpetanos. Cuenta Plutarco -añadí- que cerca de aquí, en lo que hoy es Morata de Tajuña, Sertorio, un general romano, derrotó, aniquiló e hizo abandonar a todo un pueblo de sus casas -cuevas excavadas en la montaña- asfixiándoles con arcilla pulverizada, aventando montones de ese polvo, situados en puntos estratégicos.

Nos vimos varias veces más, nos encontrábamos en el centro de Alcalá, sobre todo por la tarde. Ellos trabajaban en una fábrica de pan de un polígono industrial situado a las afueras. Ganaban poco para el trabajo agotador que, noche tras noche, tenían que realizar, sin descanso, sin derecho a protestar. Pero se sentían felices de estar en una ciudad grande, moderna, abierta, llena de posibilidades y donde nadie les molestaba, donde se podían sentir libres, a pesar de todo.

Paseábamos con frecuencia por las calles del casco histórico y merendábamos en las tabernas típicas de la zona: a veces querían invitarme pero yo no les dejaba y ellos no se esforzaban. Realmente hicimos una buena amistad y nada significaba que fuésemos un cristiano, un judío y un musulmán y que tuviéramos distintas edades y culturas diferentes.

Con nuestras charlas, los tres aprendíamos de los tres. Lo mismo hablábamos de las repercusiones del comunismo en la Península Balcánica, como de los chiítas y sunitas, o de la permanencia de las cigüeñas en Alcalá y del problema de la peatonalización del centro, sin olvidar al cardenal Cisneros, la Biblia Políglota o el judío Antonio de Nebrija, autor de la primera gramática del castellano. Fue muy bonito poder hablarles de la cultura azteca y de las costumbres de aquella tierra, de las enchiladas, de los mariachis, los tacos y el tequila..

Zarek se sintió enloquecer la tarde que supo que en el año 891, Bagdad era la capital de todo el territorio en el que los españoles vivimos, aunque España como tal aún no existiera.

Ignoraba muchas cosas de su tierra, y para consolarle le argumentaba que otros muchos en muchos países muy modernos y poderosos olvidan que en las tierras que han machacado con aviones, bombas y misiles, se descubrió la escritura, los números y el álgebra, instrumentos sin los que hubiese sido imposible. Y que en la Mesopotamia, entre el Éufatres y el Tigris, nació la civilización con la que hoy podemos contar, y los muertos los anotamos con números arábigos.

Ayer por la tarde fui al molino, fui a buscar a mis amigos para invitarles a comer, celebrar mi cumpleaños y leerles estos folios que había escrito sobre nuestra amistad y no encontré a nadie. Las ruinas habían sido limpiadas, habían desaparecido las chabolas. No he sabido qué ha sido de mis amigos y no me siento bien, aunque he hecho todo lo posible por conocer su paradero.

Es de suponer que con la limpieza del molino, algunos habrán sentido que han limpiado su conciencia. Como si eso fuera así de fácil.
SOBRE EL PROCESO DE ROMANIZACIÓN DEL TERRITO RIO PROVINCIAL DE TOLEDO
G. CARRASCO SERRANO
Los inicios de la romanización del àrea geogràfica correspondiente a
la actual provincià de Toledo se desarrollaràn y al igual que para otros
àmbitos peninsulares

Page No 2

G. CARRASCO
eia de carpetanos en los destacamentos de Aníbal al atravesar los Pirineos'.
Posteriormente y en el ano 193 a.C, las operaciones de los pretores
M. Fulvio Nobilior y C. Flaminio afianzarían la presencia romana en este
àmbito de la Meseta. Así pues, Fulvio Nobilior, iniciador de las campaüas,
lograría alcanzar la línea del Tajo a través de tierras oretanas y carpetanas,
llegando hasta Toletum, en donde vencería a una coalición de carpetanos
vettones y celtíberos *. Habiéndoles sido prorrogado su mandato a ambos
pretores ' al afio siguiente (X2 a.C), Fulvio llevaria a cabo, según Livio, la
anexión de Toletum, a pesar del apoyo que esta ciudad recibiría por parte de
vettones (tum in Oretanos progressus et ibi duobus potitus oppidis Noliba
et Cusibi ad Tagum amnem irepergit. Toletum ibiparva urbs erat, sed loco
munito. eam cum oppugnaret, Vecctonum magnus exercitus Toletanis subsi-
dio venit. cum Us signis collatis prospere pugnavit etfusís Vectonibus ope-
ribus Toletum cepit) *.
A pesar de las campafias llevadas a cabo por Fulvio en este àrea
mesetena, de nuevo y a partir del ano 186 a.C, los pretores L. Quinctio
Crispino y C. Calpurnio Pisón desarrollarían una sèrie de operaciones para
la consolidación de la línea del Tajo. Así pues, y tras concentrar sus fuerzas
ambos pretores en la Beturia, avanzarían hasta territorio carpetano, en
'Según Livio (XXI, 23) tres mil carpetanos llegarían a desertar: Postquam per Pyrenaeum
saltum traduci exercitus est coeptus rumorque per barbaros manavit certior de bello Romano, tria
milia Carpetanorum peditum iter averterunt. Constatat non tam bello motos quant longinquitate
viae inexsuperabilique Alpium transitu. Hannibal, quia revocaré aut vi retinere ecs anceps erat, ne
ceterorum etiam feroces animi inritarentur, supra septem milia hominum domos remisit, quos et
ipsos gravari militia senserat, Carpetanos quoque ab se dimissos simulans. Véase ademàs Front., II,
7, 7: Hannibalem venientem in Italiam tria milia Carpetanorum reliquerunt, quos ille, exemplo ne et
ceteri moverentur, edixit a se esse dimissos et insuper in fidem eius rei paucos levissimae operae
domos remisit.
'Liv., XXXV, 7, 6: maiores gestae res a M. Fulvio. is apitd Toletum oppidum cum Vaccaeis
Vectonibusque et Celtiberis signis collatis dimicauit. exercitum earum gentium fudit fugauitque,
regem Hilernum vivum cepit. Livio hace referència también en el texto a la captura con vida del rey
Hilernus, vid., sobre éste, CARO BAROJA, J., "La realeza y los reyes en la Espaüa Antigua",
Estudiós sobre la Espaha Antigua, Madrid, 1971, pàgs. 152-153; véase también en relación a dichas
campaüas militares, De vir. ill., 52: Quintus Fulvius Nobilior consul Vettonas Oretanosque superà­
vit; Oros., IV, 20, 16: ... M. Fulvius praetor Celtiberos cumproximis gentibus vicit regemque eorum.
'Liv., XXXV, 20, 11: Flaminio Fulvioque in Hispaniis prorogatum imperium.
SLiv., XXXV, 22, 5. BOCH-GIMPERA, P. y AGUADO BLEYE, ?., H' de Espana de R.
Menéndez Pidal, II, Madrid, 1962, pàg. 66, reducen las operaciones militares de Fulvio contra
Toletum a una sola, vid., sin embargo al respecto las consideraciones de FATAS, G., "Hispània entre
Catón y Graco", HAnt, 5, 1975, pàgs. 280-2.
746

Page No 3

SOBRE EL PROCESO DE ROMANIZACIÓN DEL TERRITORIO PROVINCIAL DE TOLEDO
donde los destacamentos militares romanes serían derrotades junto a las
ciudades de Dipo y Toletum ''. No obstante y posteriormente, L. Quinctio y
Calpurnio Pisón reorganizando, según Livio, sus tropas, lograrían alcanzar
la victorià junto al Tajo '°.
Tras las campanas del 186-5 a.C, se sucederà un período de relativa
calma político-militar en la zona, hasta que de nuevo en el 181 a.C, Q.
Fulvio Flaco, realizarà diversas operaciones en Celtiberia y la Carpetania
en donde se llevaria a cabo la anexión de Aebura ". Sin embargo, serà
Tiberio Sempronio Graco quien en el 179 a.C. logre dar un definitivo
impulso a las acciones militares en el interior peninsular; así pues Graco
avanzaría a través de la Oretania y territorio carpetano ^^, logrando la sumi-
sión y ocupación de diversas ciudades, entre ellas>i/ce ", que seria, según
'Liv., XXXIX, 30: eodem anno in Hispània praetores C. Calpurnius et L. Quinctius, cum
primo uere ex hibernis copias eductas in Baeturia iunxissent, in Carpetaniam, ubi hostium castra
erant, progressi sunt, communi animo consilioque parati rem gerere. haud procul Dipone et Toleto
urbibus inter pabulatores pugna orta est. Resulta dificultosa la identificación de Dipo citada por
Livio, con la mencionada en It. Ant., 418, 3, vid., SCHULTEN, A., FHA, UI, pàg. 207, y también
BOCH-GIMPERA, P. y AGUADO BLEYE, P., op. cit., pàg. 73; véase no obstante al respecto,
ROLDÀN, J.M., H'de Espaha Antigua, 11. Hispània Romana, Madrid, 1978, pàgs. 70-71.
i»Liv., XXXIX, 31. Vid., FHA, III, pàg. 207.
ï^Liv., XL, 30, 3: principio ueris exercitum in Carpetaniam duxit et castra locavit ad oppi-
dum Aeburam medico praesidio in urbe posito. XL, 32, 5: simul ab urbe Aebura, qui in praesidio o
relicti erant in medio ardore pugnae advenerunt etAcilius ab tergo erat. XL, 33, 1: sauciis deinde
in oppidum Aeburam devectis per Carpetaniam ad Contrebiam ductae legiones. No es segura la
correspondència de Aebura con la Lebura del Anónimo de Ràvena (Ê, 11) y Ptol., II, 6, 56,
Ai.6ópa; véase no obstante SHULTEN, A., FHA, III, pàg. 212: «Aebura parece ser Libora, al Oeste
de Toledo». Sin embargo vid., la opinión de TOVAR, A., Iberische Landeskunde. Las tribus y las ciu­
dades de la antigua Hispània, 3. Tarraconensis, Baden-Baden, 1989, pàgs. 232-3 y 235.
i2Vid., BOCH-GIMPERA, P. y AGUADO BLEYE, P., op. cit., pàgs. 76-77; ROLDÀN,
J.M., H'de Espana..., op. cit., pàgs. 73-74.
"De localización no precisa, según ROLDÀN, J.M., no existe seguridad en su identifica­
ción con la Alces citada en It. Ant., 445, 5, vid., Itineraria Hispana. Fuentes antiguas para el estu­
dio de las vías romanas en la Península Ibérica, Valladolid-Granada, 1975, pàg. 211; véase sin
embargo BOCH-GIMPERA, R y AGUADO BLEYE, R, op. cit., pàg. 77; también RE, 1, 1893, col.
1338.
747

Page No 4

G. CARRASCO
el testimonio de Livio, sitiada y finalmente tomada ^^.
La labor desarrollada por T. Sempronio Graco daria lugar a un cuar-
to de siglo de paz, interrumpida en el 154 a.C, con el comienzo de las gue-
rras celtibéricas y lusitanas. Según A. Schulten ^^, desde Carpetania dirigi­
ria su campana contra la ciudad de Cauca L. Licinio Liículo en el 151 a.C,
quien justificaria su ataque a dicha ciudad, según Apiano, por los perjuicios
causados a los carpetanos ^*. También y posteriormente, el àmbito carpeta-
no seria objeto de incursiones por parte de lusitanos; así pues, Viriato, tras
su victorià sobre Vetilio, llevaria a cabo razzias en la Carpetania, en donde,
ademàs, derrotaria a los destacamentos militares romanos de C. Plautio,
l'·Liv., XL, 49: conuertit inde agmen retro unde venerat ad Alcen atque eam urbem oppug-
nare institit. oppidani primum impetum hostium sustinuerunt, deinde cum iam non armis modo sed
etiam operibus oppugnaretur, diffisipraesidio urbis in arcem universi concesserunt. postremo et inde
praemisis oratoribus in dicionem se suaque omnia Romanis permiserunt. magna inde praeda facta
est. Graco conseguiría ademas de un elevado botin, prisioneros entre los que menciona a los hijos de
un regulo de nombre Thurrus: multi captivi nobilis in potestatem venerunt, inter quos et Thurri filii
duo et filia. regulus hic earum gentium erat, longe potentissimus omnium Hispanorum; vid., CARO
BAROJA, J., op. cit., pàgs. 152-153. Segiín Livio (XL, 49) posteriormente Thurrus prestaria su
ayuda y colaboración a los destacamentos romanos: audita suorum clade, missis qui fidem venienli
in castra ad Gracchum peterent, venit, et primum quaesivit sub eone sibi ticeret ac suís vivere. cum
praetor victurum respondisset, quaesivit iterum si cum Romanis militaré liceret. id quoque Graccho
permittente, "sequar, inquit, vos adversus veteres socios meos quoniam illos ad me suspicere". secu-
tus est inde Romanos fortique ac fideli opera multis locis rem Romanam adiuvit.
15SCHULTEN, A., FHA, IV, p. 25: «Antes de llegar a Cauca, Lúculo cruzó el Tajo. Por esto
resulta que venia del Sur, de Carpetania, lo que se explica si allí había pasado el resto del invierno
152-151». También y posteriormente en el 135 a.C, Calpurnio Pisón se retiraria a invemar en tierras
carpetanas vid., App., Iber, 83.

G. CARRASCO
Quinctio Crupino y C. Calpurnio Pisón sobre Carpetania ^\
Toletum es igualmente mencionada como mansió (It. Ant., 438, 7;
446, 7) en las vías respectivas del Itinerario de Antonino Alio itinere ab
Emèrita Caesarea Augusta, e ítem a Liminio Toletum, así como por el
Anónimo de Ràvena (Ê, 10) con el nombre de Toleton ^^. Por su parte
Ptolomeo la incluye (Tw\inTov,L' |xa') ^^ entre los núcleos carpetanos,
catalogàndose ademàs por Plinio ^'* a los Toletani como estipendiarios del
conventus Carthaginensis. Del testimonio epigràfico se deduce que llega­
ria a alcanzar status municipal ^^, mostrando un desarrollo urbano atesti-
2iVéase nota n° 9.
22Sobre el caràcter del nombre, HOLDER, A., Alt-Celtischer Sprachschatz, II, Leipzig,
1904, pàg. 1871; SCHULTEN, A., RE, VI, 2, 1937, col. 1673; MENÉNDEZ PIDAL, R., Toponimia
prerromànica hispana, Madrid, 1968, pàgs. 54, 84 y 173; TOVAR, A., IberischeLandeskunde..., op.
cit., pàg. 229; VILLAR, E, "Talabara, Talavera, Toledo", Studia Palaeohispanica et Indogermanica
J. Untermann ab amicis hispanicis oblata, Barcelona, 1993, pàgs. 292-294; también véase al res­
pecto JIMÉNEZ DE GREGORIO, F.,Los puebios de la provincià de Toledo hasta finalizar el siglo
XVm, T V, Toledo, 1986, pàgs. 69-71.
23Ptol., II, 6, 56. La forma TóXiriTov aparece en los códices siguientes: Parisiensis, 1401
Parisiensis Supplem., 119; Parisiensis, 1402; Parisiensis, 1403; Parisiensis Coislin, 337
Vindobonensis, 1; Oxoniensis Seldanus, II, 46; Venetus, 516; Mediolanensis, II, 527; Vaticanus, 177:
Vaticanus, 178; Vatic. Palatinus, 338; Vatic. Christinae reg., 82; S. Gregorii in monte Coelio,
Florentinus Laurentianus, XXVIII, 49; Scorialensis Q, I, 1, Constantinopolitanus.
^•Tlin., NH, III, 25: ..., Carpetaniae Toletani Tago flumini inpositi. Por su parte Grattio
(Cyneg. 341) hace referència al cultrum Toletanum, vid., FHA, VIII, pàg. 132 y SCHULTEN, A.,
Geografia y etnografia antiguas de la Península Ibérica, II, Madrid, 1963, pàg. 334. Otras fuentes,
lul. Honor., Cosmogr, p. 34, 12: Toletum oppidum; Cosmogr. Aeth., p. 79, 13: Toletum (Geographi
Latini Minores, ed. A. Riese, Hildesheim, 1964).
25Vid., al respecto ALFÓLDY, G., Rómisches Stàdtewesen auf der neukastilischen
Hochebene, Heidelberg, 1987, pàgs. 59-62; GONZALEZ-CONDE, M» P, Romanidad e indigenismo
en Carpetania, Alicante, 1987, pàgs. 57 ss.; MANGAS, J., ÀLVAR, J., "La municipalización de
Carpetania", Toledo y Carpetania en la EdadAntigua, Toledo, 1990, pàgs. 83 ss.; PLACIDO, D., et
alii, "Toletum", DArch., 1992, pàgs. 269 ss. Mientras G. Alfoldy y M' P Gonzàlez-Conde estiman
probable la municipalización flavia de Toletum, J. Mangas la considera anterior.
750

Page No 7

SOBRE EL PROCESO DE ROMANIZACIÓN DEL TERRITORIO PROVINCIAL DE TOLEDO
guado en los restes arqueológicos del circo ^*, acueducto ^', etc...
Junto a Toletum, otro de los núcleos a resaltar de este àmbito territo­
rial lo constituye Consabura (Consuegra). Ubicado al sur de la provincià,
es citado (/í. Ant., 446, 6: Consabró) en la via ítem a Liminio Toletum des­
crita por el Itinerario de Antonino entre Murum y Toletum distante XLIIII
m.p., así como por el Anónimo de Ràvena con la forma Consabron ^.
También se hace referència a este núcleo en relación a las campafias mili­
tares durante las guerras sertorianas (vid., supra) en el ano 79 a.C. (Ps.
Frontino, IV, 5,19: Hispani Consabrae obsessi eodem omniapassi sunt nec
oppidum Hirtuleio tradiderunt) ^'. Plinio por su parte incluye a los
Consaburrenses entre las comunidades estipendiarias del conventus
Carthaginensis {stipendiariorum autem celeberrimi... Consaburrenses,...y°,
26Véase CASTANOS, M., et alii, "Excavaciones en Toledo. Memòria de los trabajos efec­
tuades en el circo roraano", MJSEA, 96, 1928; SAN ROMAN, F., et alii, "Excavaciones en Toledo.
Memòria de los trabajos efectuades en el circo romano", MJSEA, 109, 1930; REY PASTOR, A., El
circo romano de Toledo, Toledo, 1932; WISEMAN, F.J., Roman Spain, London, 1956, pàg. 132;
PIERNAVIEJA, P., "Los circos de Hispània", Segòvia. Symposium de Arqueologia Romana,
Barcelona, 1977, pàg. 319; HUMPHREY, J.H., Roman Circuses. Arenas for Chariot racing, London,
1985, pàgs. 350-360; SÀNCHEZ-PALENCIA, F.J., et alii, "Estratigrafía y arquitectura del circo
romano de Toledo", / Congreso de H' de Castilla-La Mancha, T. IV, 1988, pàg. 225-236;
SANCHEZ-PALENCIA, F.J., SAINZ PASCUAL, M' J., El circo romano de Toledo: estratigrafía y
arquitectura, Toledo, 1988; SANCHEZ-PALENCIA, F.J., et alii, "El circo romano de Toledo", Ac/aí
del 1^^ Congreso de Arqueologia de la provincià de Toledo, Toledo, 1990, pàgs. 353-369.
"FERNÀNDEZ CASADO, C, Acueductos romanos en Espaüa, Madrid, 1972; Id.,
Ingenieria hidràulica romana, Madrid, 1983, pàgs. 514-515; también véase, FUIDIO RODRÍGUEZ,
F., Carpetania romana, Madrid, 1934, pàgs. 70-72; PORRES, J., El abastecimiento de aguas a
Toledo, Toledo, 1970; CHUECA GOITIA, F., "Abastecimiento romano de aguas a Toledo.
Declaración de monumento histórico-artístico", BRAU, 179,1982, pàgs. 385-386. Ademàs y en rela­
ción al castellum aquae vid., GARCÍA-DIEGO, J.A., "La Cueva de Hèrcules", Rev. de Obras
Públicas, 1974, pàgs. 683-700; PORRES, J., Rev. de Obras Públicas, 1975, pàgs. 333 ss.; GARCÍA-
DIEGO, J.A., PORRES, J., Rev. de Obras Públicas, 1977, pàgs. ni-liíS; FERNÀNDEZ CASADO,
C, Rev. de Obras Públicas, 1977, pàgs. 809-812; Id., Ingenieria hidràulica..., op. cit., pàg. 247.
28En Ptolomeo (II, 6, 57) se cita una Kov8a(_a, I·Y'L"^" p,'L", entre los núcleos celtibé-
ricos a continuación de Segóbriga; sobre la posible identificación con Consabura vid., TOVAR, A.,
IberischeLandeskunde..., op. cit., pàgs. 222-223.
29Vid., FHA, IV, pàg. 177.
'opiin., NH, III, 25. Epigràficamente se atestigua Consaburensis en C/i, II, 2166: Q.
Domitius I Q.L. Macer / Consaburensis IL.p. infronteXVI in agrop. XX; véase también VIVES, J.,
Inscripciones latinas de la Espaha romana, Barcelona, 1971, pàg. 487, n" 5.305.
751

Page No 8

G. CARRASCO
quedando ademàs claramente atestiguado su caràcter municipaP' a través
de la inscripción honorífica {CIL, II, 4211) dedicada a L. Domitius M. fil.
Serg. Dentonianus ^^, quien ostenta entre otros el cargo de duumviro del
municipium de Consabura '^.
3iVéase RE, IV, 1, 1900, col. 889; GALSTERER, H., Untersuchungen zum rómischen
Stddtewesen auf der Iberischen Halbinsel, Berlín, 1971, pàg. 70; ALFÒLDY, G., Rómisches
Stadtewesen..., op. cit., pàgs. 52-54; GONZALEZ-CONDE, M' R, Romanidad..., op. cit, pàgs. 89
ss.; Id., "L. Domitius Dentonianus y la promoción jurídica de Consabura", HAnt., XIII, 1986-89,
pàgs. 53 ss.
^K:IL, II, 4211; P.H.C. IL. Domitio IM. fil. Serg. I Dentoniano I iudic. dec. Vequo /publi­
co per Traian. / Ilvir. munic. Consaburonl flamfijn. perpet. tribun. milit. I cohort. Astur Gallaeciae
I et Mauretan. Tingit. / flam. P.H.C; DESSAU, H., ILS, II, pàg. 691, n" 6936; VIVES, J.,
Inscripciones..., op. cit., pàg. 185, n" 1586; ALÇÒLDY, G., Flamines Provinciae Hispaniae
Citerioris, Madrid, 1973, pàg. 69, n° 20; Id., Die rómischen Inschriften von Tarraco, Berlín, 1975,
pàg. 149, n= 271. En relación a la tribu Sergia de Dentonianus vid., KUBITSCHEK, W., De roma-
norum tribuum origine ac propagatione, Wien, 1882, pàg. 171; Id., Imperium romanorum tributim
descriptum, Wien, 1889, pàg. 193; WIEGELS, R., Die Tribusinschriften des rómischen Hispanien,
Berlín, 1985, pàgs. 109-9; ALFÒLDY, G., Rómischen Stadtewesen..., op. cit, pàgs. 53-54.
33En relación al cursus honorum de Dentonianus, vid., RODRÍGUEZ NEILA, F.J., "Los
jueces de las cinco decurias oriundos de la Espafia romana. Una contribución prosopogràfica",
HAnt, VIII, 1978, pàgs. 26-28; GONZALEZ-CONDE, M« ?., "L. Domitius...", art cit, pàgs. 56-60.
Sobre los diversos restos y hallazgos arqueológicos de este núcleo: JIMÉNEZ DE GREGORIO, F.,
"Hallazgos arqueológicos en la provincià de Toledo", AEArq., 36, 1963, pàgs. 228 ss.; GILES
PACHECO, F.J., "Contribución al estudio de la arqueologia toledana. Hallazgos hispanorromanos en
Consuegra", ^inate Toledanos, 5, 1971, pàgs. 139-165; GARCÍA-DIEGO, J.A., "Una presa romana
en Consuegra", Agua, 90, 1975, pàgs. 2-9; GARCÍA-DIEGO, J.A., et alii, "Nuevo estudio sobre la
presa romana de Consuegra", Rev. de Obras Públicas, 1980, pàgs. 487-505; FERNÀNDEZ CASA­
DO, C, Ingeniería hidràulica..., op. cit, pàg. 147; GARCÍA-DIEGO, J.A., et alii, "Estudio conjun-
to sobre la presa romana de Consuegra", Rev. de Obras Públicas, 1983, pàgs. 673-688;
FERNÀNDEZ-LAYOS, J.C, H'de Consuegra, I. EdadAntigua, Toledo, 1983, pàgs. 98 ss.; BLAN­
CO FREJEIRO, A., "Presa romana de Consuegra (Toledo). Declaración de monumento histórico-
artístico", BRAH, CLXXX, 1983, pàgs. 191-2.
752

Page No 9

SOBRE EL PROCESO DE ROMANIZACIÓN DEL TERRITORIO PROVINCIAL DE TOLEDO
También y junto a Toletum y Consabura, Caesarobriga ^^ viene a
constituir otro de los núcleos de población con categoria municipal. Plinio
menciona a los Caesarobrigenses como stipendiarii de Lusitania
(Stipendiariorum quos nominare non pigeat,... Caesarobrigenses,...) '^;
però esta comunidad lograría obtener la condición de municipio '*, como se
constata epigràficamente ^^, habiéndose realizado, según G. Alfòldy, la
transformación de status jurídico bajo los Flavios ^^.
Las favorables condiciones, en cuanto a su localización, de Toletum,
Consabura y Caesarobriga, contribuirían, por otra parte, a su respectivo
desarrollo. Así pues, Toletum se situaria en la importante via que ponia en
comunicación los núcleos de Emèrita y Caesaraugusta {It. Ant., 438, 2-439,
^••En cuanto al nombre, constituye uno de los diversos topónimos constatables en la
Península con sufijo en -briga, vid., en este caso, HOLDER, A., Alt-Celtischer..., op. cit., T. I, pàg.
678; también ALBERTOS FIRMAT, M» L., "Los topónimos en -briga en Hispània", Veleia, 7,1990,
pàg. 134. Por lo que respecta a su ubicación, resulta común en base a los hallazgos epigràficos y
arqueológicos su localización en Talavera de la Reina vid., al respecto FITA, F., BRAH, 2, 1882,
pàgs. 299 ss.; BRAH, 4,1884, pàgs. 209-210; FUIDIO RODRÍGUEZ, F., Carpetania..., op. cit., pàg.
57; HÜBNER, E., RE, III, 1897, col. 1304; ALFÒLDY, G., Ròmisches Stadtewesen..., op. cit., pàg.
58; GONZALEZ-CONDE, M' P., "Elementos...", art. cit, pàgs. 87 ss.; Id., Romanidad..., op. cit,
pàg. 17. En este mismo sentido también, MANGAS, J. y CARROBLES, J., "La ciudad de Talavera
de la Reina en època romana", Actas de las Primeras Jornadas de Arqueologia de Talavera de la
Reina y sus tierras, Toledo, 1992, pàgs. 98 y 99. Sin embargo y en relación a su posición en la via
25 del Itinerario, véase ARIAS, G., Repertorio de caminos de la Hispània Romana, 1987, pàgs. 124-
126 y 367-368; Id., ME, 19, 1989, pàgs. 22-23; ME, 27, 1990, pàg. 6; ME, 36, 1992, pàg. 23; ME,
41,1992, pàg. 9.
35piin., NH, IV, 118.
36Véase RE, III, 1897, col. 1304; McELDERRY, R.K., "Vespasian's reconstruction of
Spain", JRS, 8, 1918, pàg. 73; GALSTERER, H., Untersuchmgen..., op. cit, pàg. 68; TOVAR, A.,
Iberische Landeskunde. Die Vólker und die Stàdte des antiken Hispanien, 2. Lusitanien, Baden-
Baden, 1976, pàg. 236; ALFÒLDY, G., Ròmisches Stadtewesen..., op. cit, pàgs. 58-59.
"Vid., vgr., CIL, II, 895: Domitia.L.f. I Proculina / flaminica. provinc I Lusitan. et flam I
municipi, sui. prima / et perpetua; CIL, II, 896: DMSIL. Annio. Placi I do. Quir. Caesa I robrig. an.
XL I aed. quaesto I ri. Ilviro. ter I Domitia. Attia I marito. optimo! fecit.
38Ademàs se atestigua su adscripción a la tribu Quirina en CIL, II, 896; CIL, II, 913; CIL,
II, 5320; véase al respecto, KUBITSCHEK, W., De romanorum..., op. cit, pàg. 157; Id., Imperium
romanorum..., op. cit, pàg. 184; WIEGELS, R., Die Tribusinschriften..., op. cit., pàg. 74;
ALFÒLDY, G., Ròmisches Stadtewesen..., op. cit, pàg. 59.
753

Page No 10

G. CARRASCO
39 , 4) y que atravesaba Península de SW a NE. También Toletum seria lugar
de destino según el Itinerario de Antonino, en otra de las rutas que transcu-
rría por este àmbito provincial, en este caso procedente de Laminium (It.
Ant., 446, 4-7)"", y en la que ademàs Consabro se ubicaria como mansió.
Asimismo, junto a dichas vías, parte del trazado de la denominada Per
Lusitaniam ab Emèrita Caesarea Augusta {It. Ant., 444, 3 ss.) "' afectaria a
la zona que nos ocupa, y que junto a otras rutas constituirían factor funda-
mental en el proceso de romanización *^ de este àmbito geogràfico, que,
debido a su posición central, desempeüaría una notòria función estratègica
como zona de paso obligado hacia otras àreas del interior peninsular.
3'Esta via del Itinerario de Antonino en su recorrido hasta Toletum es así descrita según la
edición utilizada de O. Cuntz:
438, 2 Alio itinere ab
Emèrita Cae­
sarea Au-
3 gusta m.p. CCCXLVIII,
sic:
4 Lacipea m.p. XX
5 Leuciana m.p. XXIIII
6 Augustobriga m.p. XII
7 Toletum m.p. LV
'•o/rem a Liminio Toletum. SAAVEDRA, E., Discursos leídos ante la Real Acadèmia de la
Historia, Madrid, 1862, pàg. 76, la designa ítem a Laminio Toletum, corrigiendo de la misma mane­
ra que el resto de los autores Liminio por Laminio, vid., ROLDAN, J.M., Itineraria Hispana..., op.
cit., pàg. 94. No obstante, véase al respecto ARIAS, G., ME, 11, 1966, pàgs. 289-90, y también Id.,
Repertorio de caminos..., op. cit, pàgs. 144-148. En la edición de O. Cuntz, esta via en su totalidad
es descrita de la siguiente forma:
446, 4 ítem a Liminio
Toletum m.p. XCV, sic:
5 Murum m.p. XXVII
6 Consabro m.p. XXIIII
7 Toletum m.p. XLIIII
••iROLDÀN, J.M., Itineraria Hispana..., op. cit., pàgs. 91-93.
••zvid., BLAZQUEZ, J.M', "Causas de la romanización de Hispània", Hispània, 24, 1964,
pàgs. 6 y 345 ss. En concreto y para esta àrea territorial vid., CARRASCO SERRANO, G.,
"Comunicaciones romanas del àmbito provincial de Toledo en las antiguas fuentes itinerarias",
Espacio, Tiempo y Forma, 8/II, 1995, pags. 299-313.
754
Page No 1

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 1 / 1 2
V I L L A R D E C A Ñ A S . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a
A M O D O D E I N T R O I T O
N o e s f á c i l d i b u j a r l a e s t a m p a d e u n p a r a j e l i m i t a d o y c o n c r e t o e n u n a é p o c a h i s t ó r i c a c u a n d o n o
e x i s t e n t e s t i m o n i o s p r e c i s o s , c i e r t o s y d o c u m e n t a d o s d e l l u g a r . M a y o r m e n t e , c u a n d o e l d i a c r o n i s m o
h i s t ó r i c o h a s i d o c a p a z d e c o n v e r t i r e n … n a d a , c i u d a d e s q u e , e n s u m o m e n t o , g o z a r o n d e e s p l e n d o r y
p o d e r í o ( S e g ó b r i g a , V a l e r i a , C o n t r e b i a ) .
P e r o , l o q u e e s i n c u e s t i o n a b l e e s , l a c e r t e z a d e q u e n u e s t r a t i e r r a , n u e s t r o p u e b l o , n o e s t u v o a j e n o
a l c u r s o d e l a h i s t o r i a d e n t r o d e l a c o r o g r a f í a f í s i c a y h u m a n a d e l m o m e n t o . H o m b r e s p r e h i s t ó r i c o s ,
c a r p e t a n o s , o l c a d e s , c a r t a g i n e s e s , r o m a n o s , t r a n s i t a r o n p o r a q u í , a n t e s q u e n o s o t r o s , d e j a n d o d e u n a u o t r a
m a n e r a , s u s h u e l l a s . A l g u n a s , p a l p a b l e s . O t r a s , a ú n n o i d e n t i f i c a d a s . D e o t r a s , s ó l o c o n j e t u r a s , s i m i l i t u d e s
y s u p o s i c i o n e s p u e d e n c o n d u c i r n o s a u n a p l e n a i d e n t i f i c a c i ó n .
U n s i m p l e c e r r o t e s t i g o , u n t o p ó n i m o e n i g m á t i c o , l e y e n d a s , c o s t u m b r e s , u s o s , c u a l q u i e r c o s a ,
i n s i g n i f i c a n t e e n a p a r i e n c i a , p u e d e s e r l a c l a v e q u e n o s c o n d u z c a a l a u b i c a c i ó n d e r e s t o s a r q u e o l ó g i c o s
e n t e r r a d o s d u r a n t e s i g l o s .
N o d e j a d e s o r p r e n d e r l a s i m i l i t u d q u e t i e n e n e n t r e s í n o m b r e s d e m o n t e s y p a r a j e s q u e o c u l t a n
e n s u s e n t r a ñ a s c a s t r o s y c i u d a d e s d e n u e s t r a C e l t i b e r i a . N o m b r e s i n a l t e r a d o s a l o l a r g o d e l t i e m p o , q u e
s ó l o h a n c a m b i a d o p a r a a d a p t a r s e a l a e v o l u c i ó n d e l l e n g u a j e , c o r r o m p i é n d o s e ( e l e j i d o _ e l l e j í o ) . L o
q u e h o y n o s i g n i f i c a n a d a p o s e y ó s i g n i f i c a d o e n u n m o m e n t o d a d o : A L C O L E A , S E R N A , C A B A Ñ I L E S ,
C A M I N O R E A L , M O R R A , E J I D O , C A P E L L A N A , y t a n t o s o t r o s .
R e s u l t a s i g n i f i c a t i v o q u e l a p r e s e n c i a d e a l g u n o s t o p ó n i m o s , c a s i s i e m p r e , a s e g u r a n l a e x i s t e n c i a
d e c a s t r o s , c u e v a s p r e h i s t ó r i c a s y m o n u m e n t o s m e g a l í t i c o s : M U E L A , C A S T I L L E J O , A R C A , C A S T R O ,
S A N J U A N , S A N M A R T Í N , L A T O R R E C I L L A , …
P o r t o d o e l l o , s ó l o l a o b s e r v a c i ó n d e t a l l a d a , e l e s t u d i o d e l o s p u e b l o s d e l a z o n a , e l a n á l i s i s d e
c u a n t o s e l e m e n t o s r a r o s , i m p r o p i o s , n o s l l a m e n l a a t e n c i ó n , s e r v i r á n p a r a c o n o c e r , s i t u a r n u e s t r o p u e b l o
d e n t r o d e l a h i s t o r i a y c o n j e t u r a r s u d i s c u r r i r p o r e l l a .
N u e s t r a s o b s e r v a c i o n e s , n u e s t r o s i n d i c i o s , c o n s t a t a d o s y s u p e r v i s a d o s p o r l o s p r o f e s i o n a l e s
e s p e c i a l i z a d o s p u e d e n , c o m o e n o c a s i o n e s , l l e v a r a l d e s c u b r i m i e n t o d e t e s o r o s c u l t u r a l e s
o c u l t o s , q u i z á s
b a j o n u e s t r o s p i e s . A n o s o t r o s , p r o f a n o s e n l a m a t e r i a , p e r o e n a m o r a d o s d e e l l a , s ó l o n o s q u e d a f a n t a s e a r
c o n e l l o .
M a n u e l F e r n á n d e z

Page No 2

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 2 / 1 2
O R Í G E N E S .
E s e n t r e l o s a ñ o s 1 0 0 0 y 5 0 0 a . C . c u a n d o l a s s u c e s i v a s o l e a d a s d e p u e b l o s
i n d o e u r o p e o s y m e d i t e r r á n e o s a r r i b a n a l a p e n í n s u l a I b é r i c a y c o n f i g u r a n e l
p o b l a m i e n t o p r e r r o m a n o d e é s t a .
S o n l o s i n d o e u r o p e o s l o s q u e l l e g a n a l i n t e r i o r ,
o c u p a n e l c e n t r o y c o n s t i t u y e n l a b a s e d e
p o b l a m i e n t o d e l a C e l t i b e r i a .
S u p o b l a c i ó n , v i v í a d i s p e r s a e n n u m e r o s o s ,
a u n q u e r e d u c i d o s , p o b l a d o s , v i c i e t c a s t e l l a ,
p e q u e ñ a s a l d e a s y t o r r e s p a r a s u d e f e n s a .
E l c a r á c t e r r e d u c i d o , n u m e r o s o y e s t a c i o n a l d e
e s t o s p o b l a d o s f u e l a c a u s a d e s u f r e c u e n t e
d e s a p a r i c i ó n a l o l a r g o d e l a h i s t o r i a .
S o n p o b l a d o s e n l l a n o , s i t o s e n e l s e c t o r
e n d o r r e i c o , c a r a c t e r i z a d o p o r l a s i n u n d a c i o n e s o c a s i o n a l e s y l a c o m p o s i c i ó n s a l i n a d e l
s u e l o . L a s u p e r f i c i e m e d i a r o n d a l o s 5 8 1 m e t r o s c u a d r a d o s y s o n d e c a r á c t e r f u n c i o n a l ,
p r o p i o d e l a t e m p o r a l i d a d d e s u o c u p a c i ó n .
S e l o c a l i z a n e n l a s z o n a s m á s f é r t i l e s y a s e q u i b l e s
d e l t e r r i t o r i o , a p r o v e c h a n d o c u r s o s d e a g u a
e s t a b l e s y m a n a n t i a l e s , d o m i n a n d o u n v a l l e o
p a i s a j e a b i e r t o .
E s t o s m i n ú s c u l o s a s e n t a m i e n t o s e n l l a n o , s e
e n c u e n t r a n e n d e p e n d e n c i a d i r e c t a d e u n p o b l a d o
d e a l t u r a q u e c e n t r a l i z a e l p o d e r : S e g ó b r i g a ,
V a l e r i a y o t r o s d e u b i c a c i ó n i n c i e r t a .
E s t o s p o b l a d o s e n a l t u r a , e s c a s o s , e n u n p r i n c i p i o ,
s e s i t ú a n e n l u g a r e s q u e o f r e z c a n l a s m e j o r e s
d e f e n s a s n a t u r a l e s , c o n s e n c i l l a s m u r a l l a s a d a p t a d a s a l t e r r e n o o u n s i m p l e m u r o c e r r a d o
a l e x t e r i o r p o r l a p a r t e t r a s e r a d e l a s c a s a s . A p a r t i r d e l s . I V a . C , s e g e n e r a l i z a l a
t e n d e n c i a a e s t a b l e c e r p o b l a d o s f o r t i f i c a d o s e n l u g a r e s e s t r a t é g i c o s , q u e c o n t r o l a n
a m p l i o s t e r r i t o r i o s y e j e s d e c o m u n i c a c i ó n .
D e l a e x i s t e n c i a d e e s t o s p r i m i t i v o s
p o b l a d o r e s y a s e n t a m i e n t o s d a n f e
c i e r t o s y a c i m i e n t o s , a b u n d a n t e s e n L a
M a n c h a , d e n o m i n a d o s g e n é r i c a m e n t e
m o r r a s . S e e m p l a z a n e n e l e v a c i o n e s
n a t u r a l e s d e l t e r r e n o , d e e s c a s a a l t u r a , e n
l a s v e g a s d e l o s r í o s o z o n a s p a n t a n o s a s ,
d o m i n a n d o a m p l i o s e s p a c i o s a b i e r t o s .
E n l a m a y o r í a s e o b s e r v a l a p r e s e n c i a d e
a m o n t o n a m i e n t o s d e p i e d r a s e n
s u p e r f i c i e , p r o c e d e n t e s d e l d e r r u m b e d e
p r i m i t i v a s c o n s t r u c c i o n e s .
E n a l g u n a s m o r r a s s e e n c u e n t r a n m u r o s , o l o q u e q u e d a d e e l l o s , f o r m a n d o
a l i n e a c i o n e s m á s o m e n o s c i r c u l a r e s ( m o r r a s ) o a l a r g a d a s ( c a s t i l l e j o ) . C a s t i l l e j o e s e l

Page No 3

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 3 / 1 2
n o m b r e d e n u e s t r o a n t i g u o A L C O L E A . N o o t r a c o s a s i g n i f i c a e s t e d i m i n u t i v o á r a b e :
A l c o l e a = c a s t i l l o p e q u e ñ o , c a s t i l l e j o .
C o n f r e c u e n c i a , a p a r e c e n e n t e r r a m i e n t o s d e i n h u m a c i ó n o u r n a s c i n e r a r i a s , l o q u e
e v i d e n c i a e l r i t u a l d e c r e m a c i ó n d e c a d á v e r e s .
L a s n e c r ó p o l i s d e e s t o s p r i m e r o s p o b l a d o r e s s e u b i c a b a n a l a s a l i d a d e l o s p o b l a d o s , n o
m u y l e j o s , j u n t o a l a s v í a s , s i e n d o h a b i t u a l e n c o n t r a r j u n t o a e l l a s c o n d u c c i o n e s d e
a g u a , s a n t u a r i o s , p o z o s , ( a l g u n o c o n s i g n i f i c a d o e s o t é r i c o , p o z o A i r ó n ) .
* A i r ó n e r a u n d i o s d e t i p o i n f e r n a l , d e m o n i o q u e h a b i t a e n l a s
p r o f u n d i d a d e s , l u g a r e s a c u á t i c o s , a s o c i a d o s a l t r á n s i t o a l M á s A l l á .
B a s t a n t e c o n o c i d o e n l a M e s e t a , e x i s t e n i n d i c i o s d e s u c u l t o e n L a
A l m a r c h a , U c l é s . D e U c l é s p r o c e d e u n a i n s c r i p c i ó n d e d i c a d a a A i r ó n p o r
u n c i u d a d a n o r o m a n o d e o r i g e n i n d í g e n a q u e t r a n s c r i t a d i c e “ A l d i o s
A i r ó n l o d e d i c ó l a f a m i l i a u s e t a n a o c u l e n s e , C a y o T i t i n i o
C r i s p i n o ” T o d a v í a e n e l s i g l o X V I I I , e l t r i b u n a l d e l a I n q u i s i c i ó n d e
C u e n c a p r o c e s a a u n a s “ b r u j a s ” d e l a c e r c a n a B e l i n c h ó n , p o r r e u n i r s e
p o r l a s n o c h e s c o n “ u n d e m o n i o q u e h a b i t a e n e l P o z o A i r ó n ” .
C o n o c i d a e s l a n e c r ó p o l i s d e A l c o n c h e l d e l a E s t r e l l a q u e p e r v i v i ó h a s t a e l s . I . a , C .
a s o c i a d a a u n n ú c l e o u r b a n o , y l a d e L a s M a d r i g u e r a s , d e C a r r a s c o s a d e l C a m p o .
C O N F I G U R A C I Ó N
A u n q u e n o s e p u e d e a f i r m a r c a t e g ó r i c a m e n t e , e r a n l a s c o m a r c a s n a t u r a l e s l a s
q u e d e l i m i t a b a n l o s a s e n t a m i e n t o s t r i b a l e s d e e s t a s t r i b u s c e l t í b e r a s q u e o c u p a n e l
c e n t r o d e l a p e n í n s u l a y m á s c o n c r e t a m e n t e , l a p r o v i n c i a d e C u e n c a . A s í , h a c i a e l s . I I I
a . C . ,
_ l a A l c a r r i a e s t a b a o c u p a d a p o r l o s L u s o n e s , c o n s u c e n t r o p r i n c i p a l E r c á v i c a ;
_ l o s O l c a d e s h a b i t a b a n l a S e r r a n í a y s u c a p i t a l e r a A l t h e a ;
_ L a M a n c h a e r a t e r r i t o r i o d e l o s C a r p e t a n o s , c u y o c e n t r o d e p o d e r s e u b i c a r í a e n
l a c i u d a d p r e r r o m a n a d e S e g ó b r i g a , ( S e k o b i r i c e s ) .
C o n f i n a d o s l o s L u s o n e s e n l a A l c a r r i a d e G u a d a l a j a r a , s o n l o s O l c a d e s y l o s C a r p e t a n o s
n u e s t r o s p r i m e r o s p o b l a d o r e s r e c o g i d o s e n l a s p á g i n a s d e l a h i s t o r i a .
L o s O l c a d e s , s e r r a n o s , t e n í a n s u p r i n c i p a l c i u d a d ,
C a r t a l a o A l t h e a s i t u a d a , s e g ú n m u c h o s
h i s t o r i a d o r e s , c e r c a d e A l c o n c h e l . P a r t i c i p a r o n e n
l a 2 ª g u e r r a p ú n i c a c o m o a l i a d o s d e l o s
c a r t a g i n e s e s , a l o s q u e a b a n d o n a r o n
p o s t e r i o r m e n t e , p a s a n d o a l b a n d o r o m a n o . C o m o
r e p r e s a l i a , e l 2 2 1 a . C . A n í b a l t o m a y d e s t r u y e s u
c i u d a d .
L o s s u p e r v i v i e n t e s s e d i l u y e n e i n t e g r a n e n t r e s u s
v e c i n o s , h e r m a n o s d e r a z a , l o s C a r p e t a n o s ,
h a c i e n d o c a u s a c o m ú n e n s u l u c h a c o n t r a e l
c a r t a g i n é s .
L o s C a r p e t a n o s e r a n e l g r u p o é t n i c o m á s c a r a c t e r í s t i c o d e l a M e s e t a . O c u p a b a n l a
c u e n c a d e l T a j o y G i g ü e l a - Z á n c a r a , a s e n t a n d o s u s c i u d a d e s e n r i s c o s y l u g a r e s
e s c a r p a d o s ( e s c a r p e s _ c a r p e t a n o s ) , c o n c u e v a s , n a t u r a l e s o a r t i f i c i a l e s , q u e l e s s e r v í a n
d e v i v i e n d a . L a s f u e n t e s a n t i g u a s h a b l a n d e l o s c a r a c c i t a n o s , c o m o h a b i t a n t e s d e u n a d e
e s a s c i u d a d e s a s í c o n f i g u r a d a s , C a r a c c a , u b i c a d a e n l a s p r o x i m i d a d e s d e T a r a n c ó n .

Page No 4

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 4 / 1 2
O t r o s p o b l a d o s e n c e r r a b a n c a s a s c u a d r a n g u l a r e s a g r u p a d a s s i n o r d e n a l g u n o ,
c o n s t r u i d a s e n p a r t e d e p i e d r a , e n p a r t e d e m a d e r a , a d o b e s o t a p i a l . S i t u a d o s e n u n c e r r o
c o n r e c i n t o s a m u r a l l a d o s d e 1 , 5 - 2 , 5 m e t r o s d e a l t o .
S u s h a b i t a n t e s , v e s t i d o s c o n á s p e r a l a n a , s e m e j a b a n e n s u a s p e c t o , c a b r a s
s a l v a j e s . S u s c u r i o s a s c o s t u m b r e s a s o m b r a r o n a l o s r o m a n o s , e s p e c i a l m e n t e l a d e
u t i l i z a r l o s o r i n e s p a r a l a v a r s e e l c u e r p o y l o s d i e n t e s .
S u e c o n o m í a p r i o r i t a r i a e s t a b a b a s a d a e n l a a g r i c u l t u r a , y a l g o d e g a n a d e r í a . P o r
e l l o , V i r i a t o e n 1 4 6 a . C . l e s i m p u s o u n t r i b u t o e n t r i g o , a d i f e r e n c i a d e l o s
s e g o b r i c e n s e s , a l o s q u e l e s r o b ó l o s g a n a d o s .
E n e l s . I I I a . C , l o s c a r t a g i n e s e s s e i n t e r n a n e n l a C a r p e t a n i a c o n e l o b j e t i v o d e
r e c l u t a r m e r c e n a r i o s d e l a t i e r r a p a r a a y u d a e n s u g u e r r a c o n t r a R o m a ( 2 ª G u e r r a
P ú n i c a 2 7 3 - 2 7 4 a . C . )
T r a s s u c e s i v o s i n t e n t o s y r e s i s t e n c i a s d e l a p o b l a c i ó n a u t ó c t o n a y
e l a s e s i n a t o d e d o s d e s u s g e n e r a l e s - A m í l c a r - 2 2 8 a . C . y A s d r ú b a l - 2 2 1 a . C . - e n 2 2 1
a . C . A n í b a l , a l m a n d o d e l o s c a r t a g i n e s e s s e e n f r e n t a a l o s O l c a d e s y s a q u e a y d e s t r u y e
s u c a p i t a l A l t h e a .
A l a ñ o s i g u i e n t e , 2 2 0 a . C . , u n a c o a l i c i ó n d e c a r p e t a n o s , v a c c e o s y o l c a d e s , u n o s
1 0 0 . 0 0 0 h o m b r e s , s e e n f r e n t a a
A n í b a l , c e r c a d e l T a j o .
S o n d e r r o t a d o s p o r l o s e l e f a n t e s
y l a c a b a l l e r í a d e l c a r t a g i n é s . S u s
c i u d a d e s s a q u e a d a s y s o m e t i d o s a
t r i b u t o d e h o m b r e s y e s p e c i e s .
H a c i a 1 5 1 a . C . , l a C a r p e t a n i a ,
n u e s t r a t i e r r a d e n t r o d e e l l a , f i g u r a
y a c o m p l e t a m e n t e r o m a n i z a d a .


Page No 5

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 5 / 1 2
C I U D A D E S .
S o n p o c a s l a s c i u d a d e s , m e n c i o n a d a s p o r l o s h i s t o r i a d o r e s , l a s q u e s e h a n p o d i d o
i d e n t i f i c a r , a u n q u e l o s y a c i m i e n t o s s o n n u m e r o s o s . A l t r a t a r s e , e n s u m a y o r í a , d e
n ú c l e o s u r b a n o s m i n ú s c u l o s , l a o c u p a c i ó n r o m a n a p r o v o c ó s u d e s a p a r i c i ó n p o t e n c i a n d o
o f u n d a n d o , d e n u e v a p l a n t a , c i u d a d e s q u e s i r v i e r a n p a r a c o n t r o l a r s u s i s t e m a
a d m i n i s t r a t i v o .
C i t a P t o l o m e o , a l m e n o s 1 8 c i u d a d e s , d e l o c a l i z a c i ó n d e s c o n o c i d a , c a s i t o d a s , e n l a
a c t u a l i d a d , s i b i e n , a g r a n d e s r a s g o s s e i n t e n t a l o c a l i z a r l a s e n g r a n d e s á r e a s a p r o x i m a d a s
E g e l a s t a ( I n i e s t a ) , C a r a c c a ( T a r a n c ó n ) , C o n t r e b i a ( V i l l a s V i e j a s ) , A x e n i a ( B u e n a c h e
d e A l a r c ó n ) . L a c i u d a d d e M a n t u a , i n t e r p r e t a n d o l a s c o o r d e n a d a s p r o p o r c i o n a d a s p o r l o s
g e o g r a f o s g r i e g o s s e h a q u e r i d o u b i c a r e n u n l u g a r n o d e t e r m i n a d o , m u y a m p l i o , e n t r e
C a r r a s c o s a , H u e t e y M o n t a l b o .
A l g u n a s d e e l l a s p e r v i v i e r o n , p e r o o t r a s , C o n t r e b i a , d e s a p a r e c i e r o n y n o v u e l v e n a
m e n c i o n a r s e e n l a h i s t o r i a . S ó l o s e m a n t i e n e n a q u é l l a s q u e l l e g a r á n a s e r m á s
i m p o r t a n t e s e n l a z o n a , j u n t o a l a s n u e v a s f u n d a c i o n e s : S e g ó b r i g a , V a l e r i a , …
C O N T R E B I A
D e l a s t r e s C o n t r e b i a c o n o c i d a s , e s l a n u e s t r a C o n t r e b i a C á r b i c a . S i t u a d a a u n o s s i e t e
k i l ó m e t r o s d e S e g ó b r i g a , j u n t o a l a c a r r e t e r a d e E l H i t o , e n e l p a r a j e d e n o m i n a d o F o s o s
d e B a y o n a , ( V i l l a s V i e j a s ) s e a l z a b a e l o p p i d u m p r e r r o m a n o s o b r e u n a p l a t a f o r m a c a l i z a
d e u n a s 4 5 h e c t á r e a s , e n l a m a r g e n i z q u i e r d a d e l G i g ü e l a .
E s t a b a c o n s i d e r a d a c o m o e l l í m i t e d e l a C a r p e t a n i a , y d i s p o n í a d e u n s i s t e m a d e f e n s i v o
p r o p i o . E n 1 8 1 a . C . T i t o L i v i o h a b l a d e e l l a c o m o c i u d a d f o r t i f i c a d a ( “ … e x t r a
m o e n i a =
f u e r a d e l a s m u r a l l a s ) f r e n t e a l c e r c o d e l p r e t o r F u l v i o F l a c c o .
L o c a l i z a c i ó n C o n t r e b i a
C o m o l a t o p o g r a f í a d e l
t e r r e n o n o p e r m i t í a u n a
d e f e n s a d e m a s i a d o
e f e c t i v a , s e p r o t e g i ó l a
c i u d a d c o n f o s o s d e
g r a n t a m a ñ o , d e d o n d e ,
e l n o m b r e F o s o s d e
B a y o n a . , r e f o r z a d o s
c o n t r e s r e c i n t o s
a m u r a l l a d o s a l m o d o d e
l o s c a s t r o s v e t o n e s . P l a n t a d e l o p p i d u m C o n t r e b i a
E s t e p r o c e s o d e a m u r a l l a m i e n t o d e l o s h a b i t a t s s i t u a d o s e n c e r r o s a m e s e t a d o s o
l a d e r a s j u n t o a c a u c e s d e a g u a f u e c o m ú n e n l o s p u e b l o s d e l a M e s e t a , c o i n c i d i e n d o
c o n l a l l e g a d a d e c a r t a g i n e s e s y r o m a n o s .
D e l a i m p o r t a n c i a d e l a c i u d a d p r e r r o m a n a n o s d a i d e a l a c o n s t a t a c i ó n d e q u e e n t r e 1 7 3 -
1 7 2 a . C . a c u ñ a b a m o n e d a .


Page No 6

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 6 / 1 2
L a f u n d a c i ó n e n t i e m p o s d e A u g u s t o d e l a c e r c a n a S e g ó b r i g a s u p o n e l a p a u l a t i n a
d e c a d e n c i a d e C o n t r e b i a . C o n l a s g u e r r a s s e r t o r i a n a s c o i n c i d e s u d e c l i v e d e f i n i t i v o y s u
f i n a l .
L a s ú l t i m a s c i t a s h i s t ó r i c a s c o i n c i d e n c o n l a t o m a d e C a r a c c a ( T a r a n c ó n ) p o r S e r t o r i o y
e l c e r c o y t o m a d e l a p r o p i a C o n t r e b i a e n e l 7 7 a . C . D o s a ñ o s m á s t a r d e , 7 2 a . C . , e l
l u g a r t e n i e n t e d e S e r t o r i o , H i r t u l e y o , s e e n f r e n t a a M e t e l o y e s d e r r o t a d o y m u e r t o p o r
é s t e e n u n p a r a j e s i t u a d o e n t r e M o n t a l b o y S a e l i c e s . L a t o m a p o s t e r i o r d e S e g ó b r i g a
c o m p l e t a l a d e r r o t a d e l o s s e r t o r i a n o s .
S E G Ó B R I G A
L a c i u d a d p r e r r o m a n a d e S e k o b i r i c e s s e u b i c a b a e n e l c e r r o C a b e z a d e G r i e g o , e n e l
s i g l o I V a . C . s i e n d o a l d e a i n d í g e n a d e d i c a d a a l c u l t i v o d e l o s c a m p o s c i r c u n d a n t e s y
p a s t o r e o d e g a n a d o . N u n c a l l e g ó a m á s p o r q u e l a c e r c a n a C o n t r e b i a e j e r c í a e l d o m i n i o
d e l a r e g i ó n .
D u r a n t e e l r e i n a d o d e A u g u s t o , l a p e q u e ñ a a l d e a c e l t i b é r i c a e s a r r a s a d a
c o n c i e n z u d a m e n t e y e n s u l u g a r s e c r e a u n a n u e v a c i u d a d , S E G Ó B R I G A , q u e
c o n t i n u a r í a c o m o c e n t r o d e c o n t r o l d e s u a m p l i o t e r r i t o r i o h a s t a b i e n e n t r a d o e l s . V I I I ,
c u a n d o d i c h o p a p e l p a s ó a U c l é s , c e n t r o d e l a d i n a s t í a b e r e b e r e d e l o s D i n n u m .
T o d a v í a e n 1 2 2 8 , e l c e r r o d e C a b e z a d e G r i e g o , e n p a u l a t i n a d e s p o b l a c i ó n , c o n s t i t u í a
u n C o n c e j o , d e p e n d i e n t e d e U c l é s .
R O M A N I Z A C I Ó N
H a c i a e l a ñ o 1 5 1 a . C . t o d a l a C a r p e t a n i a , y n u e s t r a t i e r r a d e n t r o d e e l l a , f i g u r a
p l e n a m e n t e r o m a n i z a d a .
L a c o n q u i s t a d e l t e r r i t o r i o s i g n i f i c a r á s u r e o r d e n a c i ó n p a r a a r t i c u l a r l o e n e l
e n g r a n a j e d e l I m p e r i o , y l a i m p l a n t a c i ó n d e u n m o d e l o c o l o n i a l q u e d e s t r u y e e l a n t i g u o
s i s t e m a b a s a d o e n e l a u t o a b a s t e c i m i e n t o . P a c i f i c a d a l a z o n a , l a p o b l a c i ó n r o m a n i z a d a
t e n d i ó a i n s t a l a r s e e n l a l l a n u r a y c o n s t r u y e r o n s u s v i l l a s q u e n o n e c e s i t a r o n m u r a l l a s
d u r a n t e m u c h o t i e m p o ( p a x A u g u s t a ) . M á s t a r d e , l a a m e n a z a d e l a s i n v a s i o n e s b á r b a r a s
o b l i g a r í a a l a f o r t i f i c a c i ó n
S e p r o c e d i ó a l d e s m a n t e l a m i e n t o d e r e c i n t o s a m u r a l l a d o s y a l a r e u t i l i z a c i ó n d e
l o s a s e n t a m i e n t o s e n l l a n o . E s t a o c u p a c i ó n s e l e c t i v a o r i g i n ó e l a b a n d o n o d e c i e r t o s
e n c l a v e s q u e d a n d o o t r o s r e d u c i d o s a s e n c i l l o s v i c o s o p a g u i , c o m o e l p o b l a d o d e L a s
M a d r i g u e r a s , e n C a r r a s c o s a d e l C a m p o . L o s u b i c a d o s e n l a s p r i n c i p a l e s v í a s d e
c o m u n i c a c i ó n s o n t r a n s f o r m a d a s e n v e r d a d e r a s c i u d a d e s u r b s y e n e l c r u c e d e c a m i n o s
s e f u n d a n c i v i t a s p a r a a r t i c u l a r l a s c o m u n i c a c i o n e s .
D i s p o n í a n , a l a v e z , d e c i u d a d e s f o r t i f i c a d a s , a m u r a l l a d a s y d e f e n d i d a s p o r f o s o s
y t o r r e s , c o n g u a r n i c i ó n q u e c o n t r o l a l o s c a m i n o s c a d a c i e r t a d i s t a n c i a . E n l u g a r e s
e s t r a t é g i c a s s e a l z a b a n s u s f o r t a l e z a s .
L a s f u n d a c i ó n d e c i u d a d e s d e n u e v a p l a n t a s e d e c i d i ó a f i n a l e s d e l a é p o c a d e
C é s a r y l a m u e r t e d e A u g u s t o , e n t r e 5 0 a . C . y 1 4 d . C . E n é p o c a d e A u g u s t o , e n t r e 2 7
a . C . y 1 4 d . C . s e f u n d a n S e g ó b r i g a , V a l e r i a y E r c á v i c a q u e s e g u i r í a n o p e r a t i v a s e n
é p o c a p o s t e r i o r c u a n d o l a I g l e s i a a l e v a n g e l i z a r l a z o n a , e s t a b l e c e s e d e s e p i s c o p a l e s e n

Page No 7

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 7 / 1 2
c a d a u n a d e l a s t r e s c o m u n i d a d e s h u m a n a s q u e c o n t r o l a b a n : S e g o b r i c e n s e s e s ,
E r c a v i c e n s e s y V a l e r i e n s e s , s u f r a g á n e a s d e l a s e d e e p i s c o p a l d e T o l e d o .
L a p r o g r e s i v a a p l i c a c i ó n d e l p r o g r a m a o r g a n i z a t i v o p e r m i t i ó q u e a l g u n o s
r e c i n t o s d e f e n s i v o s s i g u i e r a n h a b i t a d o s e n e s t e m o m e n t o , c o m o e l C e r r o d e l a V i r g e n d e
l a C u e s t a , e n A l c o n c h e l .
E n e s t e p r o c e s o d e d e s m a n t e l a m i e n t o d e r e c i n t o s , r e u t i l i z a c i ó n d e a s e n t a m i e n t o s
e n l l a n o y p o t e n c i a c i ó n d e g r a n d e s u r b e s , l o s p e q u e ñ o s a s e n t a m i e n t o s d e l a z o n a ,
t e m p o r a l e s o p e r m a n e n t e s , d e s a p a r e c e n a f a v o r d e S e g ó b r i g a y V a l e r i a . E s p o r e s t o q u e ,
a p e s a r d e s e r n u m e r o s o s l o s p e q u e ñ o s y p o b r e s r e s t o s h a l l a d o s e n l a z o n a , l a m e m o r i a
d e d o b l a m i e n t o h a d e s a p a r e c i d o c a s i p o r c o m p l e t o .
L a o r g a n i z a c i ó n p o l í t i c a y s o c i a l s e a r t i c u l a a l r e d e d o r d e u n a c i v i t a s , S e g ó b r i g a ,
V a l e r i a , d o b l a m i e n t o c e n t r a l i z a d o r c o n f u n c i o n e s a d m i n i s t r a t i v a s p a r a g e s t i o n a r e l
t e r r i t o r i o d e a l d e a s d i s p e r s a s . E n a l g u n o s c a s o s e x i s t e n a s e n t a m i e n t o s d e t i p o v i c i
( a l d e a s ) y , e n o t r o s c a s o s , a l g u n o s d i f í c i l e s d e c l a s i f i c a r , q u e c o r r e s p o n d e n a s i m p l e s
c a s a s d e c a m p o c o n f u n c i o n e s d e c o m p l e m e n t o e n l a s l a b o r e s a g r í c o l a s .
L a o r d e n a c i ó n r o m a n a d e l a z o n a s e m o d u l a a l r e d e d o r d e l a e x i s t e n c i a d e u n a
c i u d a d , c i v i t a s , S E G Ó B R I G A , p o b l a m i e n t o c e n t r a l i z a d o r , c o n f u n c i o n e s
a d m i n i s t r a t i v a s p a r a g e s t i o n a r e l t e r r i t o r i o d e a l d e a s d i s p e r s a s . L o s a s e n t a m i e n t o s d e
t i p o v i c i a l t e r n a n c o n o t r o s d i f í c i l e s d e c l a s i f i c a r q u e c o r r e s p o n d e n a s i m p l e s c a s a s d e
c a m p o c o n f u n c i o n e s d e c o m p l e m e n t o e n l a s l a b o r e s a g r í c o l a s .
L a c o n f i g u r a c i ó n d e l o s d o m i n i o s r u r a l e s e s t á f u e r t e m e n t e i n f l u i d a p o r l a
n e c e s i d a d d e p r o t e c c i ó n d e l o s m i s m o s . A e l l o o b e d e c e l a c o n s t r u c c i ó n d e t o r r e s d e
d e f e n s a y v i g i l a n c i a , L a T U R R I S _ T o r r e c o n s t i t u y e s ó l o e l n ú c l e o d e r e s i d e n c i a , e l
e d i f i c i o d e f e n s i v o y c o n c a r á c t e r s i m b ó l i c o . C o n e l t i e m p o , e s t a T U R R I S p a s a a
d e n o m i n a r t o d a l a e x p l o t a c i ó n y t o r r e d e f e n s i v a q u e d a n d o e n l a t o p o n i m i a l o c a l y e n l a s
r e f e r e n c i a s d o c u m e n t a l e s e s t e v o c a b l o a i s l a d o c o n e l a p e l l i d o , s o b r e n o m b r e d e t i e m p o s
p o s t e r i o r e s ( T o r r e B U C E I T , t o r r e D E L M O N J E ) . ( T o r r e m o c h a , T o r r e c i l l a , T o r r e o n c i l l o ,
T o r r a l b a , …
O b v i a n d o l o s y a c i m i e n t o s c o n o c i d o s y e n e s t u d i o ( L a s M a d r i g u e r a s , V i r g e n d e
l a C u e s t a ) n o s o n i n s i g n i f i c a n t e s l o s r e s t o s a p a r e c i d o s f o r t u i t a m e n t e e n n u e s t r a z o n a .
M ú l t i p l e s s o n l a s h u e l l a s q u e d e l a t a n l a o c u p a c i ó n r o m a n a , l a m a y o r í a d e e l l a s
r e l a c i o n a d a s , l a m a y o r í a , c o n l a e x i s t e n c i a o p r o x i m i d a d d e l p a s o d e l a s c a l z a d a s p o r
n u e s t r o t é r m i n o .


Page No 8

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 8 / 1 2
C A L Z A D A S . -
D o s t i p o s d e v í a s a t r a v i e s a n l a z o n a : i t i n e r a r i o s d e l a r g o r e c o r r i d o y , j u n t o a e s t o s
g r a n d e s e j e s v i a l e s , o t r o s c a m i n o s d e c o m u n i c a c i ó n m á s l o c a l , c o n e c t a d o s c o n l o s
p r i n c i p a l e s .
D e s d e é p o c a p r e r r o m a n a e x i s t í a u n a r u t a q u e u n í a e l c e n t r o c o n e l á r e a d e l
s u r e s t e . D e l a p r e o c u p a c i ó n d e l a A d m i n i s t r a c i ó n r o m a n a p o r l a c o n s e r v a c i ó n d e l
c a m i n o n o s d a n i d e a l o s t r a b a j o s r e a l i z a d o s .
E n l a é p o c a d e A u g u s t o c o m e n z a r o n l o s t r a b a j o s d e
m a n t e n i m i e n t o y , m á s d e c i d i d a m e n t e , a p a r t i r d e l
r e i n a d o d e T i b e r i o , c o n v e r t i d o y a e n u n c a m i n o m u y
t r a n s i t a d o e n t r e e l c e n t r o y l o s p u e r t o s .
E n t r e J u l i o d e l 3 2 y J u n i o d e l 3 3 d . C . s e l l e v a n a c a b o
n u e v o s t r a b a j o s , d e l o s c u a l e s d a t a e l m i l i a r i o
e n c o n t r a d o e n V i l l a s v i e j a s , i n c o r p o r a d a y a l a v í a a l a
t u t e l a d e l a A d m i n i s t r a c i ó n r o m a n a . D e l a a t e n c i ó n
r e c i b i d a e n e l r e i n a d o d e T r a j a n o , o t o ñ o d e 9 8 d . C . s e
c o n s e r v a u n m i l i a r i o e n H u e l v e s .
E l e j e v i a r i o C O M P L U T U M - C A R T H A G O N O V A a
t r a v é s d e S e g ó b r i g a , d e b i ó s e g u i r e n l a é p o c a
t a r d o r r o m a n a , j a l o n a d o p o r e s t a b l e c i m i e n t o s y n ú c l e o s
h a b i t a d o s .
M i l i a r i o s a p a r e c i d o s e n e s t a v í a , d a n f e d e e l l o :
_ V i l l a s V i e j a s _ 3 2 - 3 3 d . C . _ T i b e r i o
_ V i l l a s V i e j a s _ 4 1 - 4 5 d . C . _ C l a u d i o
_ S e g ó b r i g a _ 1 3 0 d . C . _ A d r i a n o
_ U c l é s _ 2 3 8 d . C . _ M a x i m i n o .
_ S e g ó b r i g a _ 3 1 7 d . C . _ C o n s t a n t i n o I I .


Page No 9

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 9 / 1 2
C o n e l m i l i a r i o d e C o n s t a n t i n o I I c e s a n l a s e v i d e n c i a s e p i g r á f i c a s d e l a v í a
C o m p l u t u m _ C a r t h a g o N o v a a s u p a s o p o r n u e s t r a t i e r r a , a u n q u e l a v i t a l i d a d d e l a s
c i u d a d e s , C o m p l u t u m y C a r t a g o N o v a , e n l a é p o c a t a r d o r r o m a n a y l a e x i s t e n c i a d e
n ú c l e o s a c t i v o s , c o m o S e g ó b r i g a , p e r m i t e s u p o n e r q u e e l c a m i n o s e m a n t u v o e n l a b a j a
r o m a n i d a d y e n c e n t u r i a s p o s t e r i o r e s .
P a s a n d o e n t r e B u e n d í a y V i l l a l b a d e l R e y , a t r a v i e s a l o s r í o s G u a d a m e j u d y
M a y o r . C e r c a d e H u e t e p a s a p o r e l d e s p o b l a d o d e L a A l c a n t a r i l l a . E x i s t e n e n H u e t e
r e s t o s a r q u e o l ó g i c o s y t o p ó n i m o s s u g e r e n t e s : l a c a s a y m o l i n o d e l a C a l z a d i l l a .
P o r A l c á z a r d e l R e y y C a r r a s c o s a d e l C a m p o , l l e g a a U c l é s , p a s a n d o n o l e j o s d e
R o z a l é n .
D e U c l é s s e d i r i g e r e c t a a S a e l i c e s y , c a s i s i n i n t e r r u p c i ó n , p a s a c e r c a d e E l
H i t o , V i l l a r e j o d e F u e n t e s y A l c o n c h e l d e l a E s t r e l l a .
A ú n s u b s i s t e n r e s t o s d e l a c a l z a d a r o m a n a q u e u n í a C o n t r e b i a c o n S a e l i c e s y
C a b e z a d e G r i e g o , e n l a z a n d o a l s u d o e s t e c o n l a q u e c o n d u c e p o r V i l l a r e j o d e F u e n t e s
h a c i a N t r a . S r a . d e l a C u e s t a e n A l c o n c h e l . E l l l a m a d o “ C a m i n o d e T r a j a n o ” . E n e l
c r u c e y e n t r o n q u e d e l a s v í a s r o m a n a s , p r ó x i m o a S e g ó b r i g a , s e h a y a e l d e s p o b l a d o d e
S a e l i c e s , E l C a s t i l l e j o . D e é l d e c í a e l e r u d i t o C o r n i d e : “ e x i s t e n v e s t i g i o s d e u n a c a l z a d a
d i v e r g e n t e d e l a q u e c o n d u c í a a U c l é s . S e r e c o n o c e n v e s t i g i o s e n e l c a m i n o q u e b a j a d e
S a e l i c e s a l m o l i n o d e M e d i n a . L a c a l z a d a , d e 2 4 p i e s d e a n c h o y 4 ó 5 d e g r u e s o , e s t á
f o r m a d a d e p i e d r a g r u e s a , t i e r r a y c a s c a j o .
E n e l f r o n t i s p i c i o d e u n e d i f i c i o d e E l C a s t i l l e j o s e e n c o n t r ó u n a l á p i d a
e m p o t r a d a c o n i n s c r i p c i ó n : “ V I R B I A E M U N A E S E M P R O N I U S … ”
A V i r b i a M u n n a ,
S e m p r o n i o T i q u i o , s u t e s t a m e n t a r i o
L a c a l z a d a p r o c e d e n t e d e C a b e z a d e G r i e g o p a s a p o r E l H i t o d o n d e e x i s t e n
r e s t o s d e t e r r a s i g i l a t a . D u r a n t e t i e m p o s e h a b l ó , e r r ó n e a m e n t e , d e l a a p a r i c i ó n a q u í d e
u n m i l i a r i o , e n l a v i l l a “ L a T e j o n e r a ” , p e r o , e n r e a l i d a d , p a r e c e s e r q u e e l m i l i a r i o s e
e n c o n t r ó e n t é r m i n o d e V i l l a s v i e j a s .
N o l e j o s d e E l H i t o , u n a t e r c e r a c a l z a d a , a l e g u a y m e d i a a l o r i e n t e d e C a b e z a d e
G r i e g o p a s a e l G i g ü e l a p o r e l s i t i o l l a m a d o P u e n t e s V i e j a s y c o n t i n ú a p o r e l m o n t e d e
E l C a s t i l l e j o p a r a u n i r s e c o n o t r a e n l a c a r r a s c a d e l o s m u e r t o s .
E n M o n t a l b o s e h a n e n c o n t r a d o r e s t o s a r q u e o l ó g i c o s q u e c o r r e s p o n d e n
p r o b a b l e m e n t e a l a d o m i n a c i ó n r o m a n a c o m o p o d r í a c o r r o b o r a r s u n o m b r e d e o r i g e n
l a t i n o m o n t e a l b u s . _ m o n t e a l b o .
D e l l i b r o “ M O N T A L B O ” d e A n t o n i o E s c a m i l l a C i d
L á p i d a e p i s c o p a l d e S e f r o n i o

Page No 10

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 1 0 / 1 2
N o o b s t a n t e , e l o r i g e n d e l o s h a l l a z g o s d e b e s e r e v a l u a d o c o n c i e r t a c a u t e l a . L o s
r e s t o s h a l l a d o s e n u n l u g a r , n o s i e m p r e a t e s t i g u a n s e r a u t ó c t o n o s .
( E n 1 7 6 0 a p a r e c i ó e n u n a c u a d r a d e M o n t a l b o u n p e d a z o d e p i e d r a c o n i n s c r i p c i ó n q u e r e s u l t ó
s e r p a r t e d e l a l á p i d a f u n e r a r i a d e l o b i s p o S e f r o n i o i n h u m a d o e n S e g ó b r i g a e n 5 5 0 d . C . )
D e V i l l a r d e C a ñ a s p r o c e d e u n a i n s c r i p c i ó n c u y o s d a t o s a p o r t ó e n s u d í a d o n
F é l i x S á e z d e l O l m o : L I C I N I A R V ( f a ) F A M ( I L I A ) L ( i b e r t a ) H ( o n e s t í s i m a ) O C ( c i s u s )
A N ( n o s ) . . . A S
S ( i t ) T ( i b i ) T ( e r r a ) L ( e v i s ) .
S e e n c o n t r ó e n e l c o r r a l d e F r a n c i s c a O l m o R a m o s " l a m o l i n e r a " , a l a e n t r a d a d e
l a c u e v a d e u n o s 3 0 m e t r o s d e l a r g a c o n b ó v e d a s a a m b o s l a d o s , d o n d e s e e n c u e n t r a n
u n a s e n o r m e s t i n a j a s .
S e g ú n M a n u e l O s u n a y F r a n c i s c o S u a y , d e l M u s e o A r q u e o l ó g i c o d e C u e n c a , s e
t r a t a d e u n a e s t e l a f u n e r a r i a , c u y a t r a d u c c i ó n e s :
L i c i n i a d e l a f a m i l i a R u f a e s c l a v a l i b e r a d a h o n e s t í s i m a m u r i ó a l o s . . . . a ñ o s
Q u e l a t i e r r a t e s e a l e v e ( d e s c a n s e e n p a z ) .
A l p a r e c e r c o r r e s p o n d e r í a a l a t u m b a d e u n a s i r v i e n t a c u y o s s e ñ o r e s l e o t o r g a r o n
i n c l u s o l a l i b e r t a d e n p a g o a s u s b u e n o s s e r v i c i o s .
D e l t é r m i n o d e T a r a n c ó n p r o c e d e u n á n f o r a d e l s i g l o I a . C . , h a l l a d a e n e l
c a m i n o h a c i a V i l l a m a y o r d e S a n t i a g o , d o n d e s e e n c o n t r a r o n r e s t o s d e v i l l a r o m a n a c o n
m o s a i c o s d e f i g u r a s g e o m é t r i c a s , s e m e j a n t e a l o s d e s c u b i e r t o s e n T r e s j u n c o s
( m u n i c i p i u m T r i u n c h e n s i s )
. Á n f o r a s . I a . C .
M o s a i c o r o m a n o d e T r e s j u n c o s
A l p a s a r p o r A l m o n a c i d d e l M a r q u e s a d o , c e r c a d e l a v í a r o m a n a , s e e n c u e n t r a n
r e s t o s d e a n t i g u a p o b l a c i ó n . A l S O d e l a p o b l a c i ó n e x i s t í a e m p l a z a m i e n t o d e u n
c e m e n t e r i o r o m a n o . E x i s t e c o n s t a n c i a d e l o s h a l l a z g o s d e F e l i p e M u d a r r a , p r o p i e t a r i o
d e u n a d e l a s e r a s d e l a s i n m e d i a c i o n e s q u e s a c ó 2 2 u r n a s c i n e r a r i a s , h a l l a z g o q u e s e
r e p i t i ó e n n ú m e r o c o n s i d e r a b l e a l c o n s t r u i r e l c a m i n o q u e v a a P u e b l a d e A l m e n a r a .


Page No 11

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 1 1 / 1 2
C o r r e s p o n d e n l o s h a l l a z g o s a p o b l a c i ó n p a g a n a q u e i n c i n e r a b a a s u s m u e r t o s . S e
e n c o n t r a r o n t a m b i é n f í b u l a s , a b r a z a d e r a s d e b r o n c e ; e n l a e r a c e r c a n a a u n a f u e n t e , s e
e n c o n t r a r o n 2 2 u r n a s c i n e r a r i a s , i n c l u s o m o n e d a s .
L a n e c r ó p o l i s d e b i ó p e r s i s t i r e n é p o c a c r i s t i a n a c o m o c e m e n t e r i o , y a q u e s e h a
e n c o n t r a d o t a m b i é n u n a c r u z d e c o b r e a r c a i c o . E n l o s c a m p o s i n m e d i a t o s e x i s t e n g r a n
c a n t i d a d d e c e r á m i c a d e l a é p o c a r o m a n a .
E n V i l l a r e j o d e F u e n t e s e x i s t i ó u n m i l i a r i o e n c o n t r a d o e n e l “ V a d o d e l a s
G u i j a s ” s i t u a d o a l l a d o d e u n a c a l z a d a q u e p a s a b a a m e d i a l e g u a d e l l u g a r . O t r o m i l i a r i o
s i t u a b a n l o s e r u d i t o s e n A l c o n c h e l .
L a e x i s t e n c i a d e l a s e x p l o t a c i o n e s m i n e r a s a l r e d e d o r d e S e g ó b r i g a , j u s t i f i c a l a
a t e n c i ó n p r e s t a d a e n s u t i e m p o a l a s v í a s d e c o m u n i c a c i ó n q u e c o n d u c í a n e l m a t e r i a l
e x t r a í d o , l a p i s s p e c u l a r i s , a l p u e r t o m e d i t e r r á n e o , p a r a s u e x p o r t a c i ó n a l a m e t r ó p o l i . A l
m i s m o t i e m p o , o t r a s v í a s d e m e n o r i m p o r t a n c i a , d e c a r á c t e r l o c a l , c o m u n i c a b a n l o s
c o m p l e j o s m i n e r o s , c e r c a n o s e n t r e s í .
C O M P L E J O
L O C A L I D A D
M o r a E n c a n t a d a _ T o r r e j o n c i l l o
C u e v a d e l T o r o _ V i l l a s V i e j a s
L a Q u e b r a d a , C u e v a E s p e j u e l o _ V a l p a r a í s o
E l c o m p l e j o d e T o r r e j o n c i l l o , C u e v a d e l a M o r a , s e s i t ú a e n a m b o s m á r g e n e s d e l
r í o G i g ü e l a , e n n e x o , y c o n t i n u a c i ó n , d e o t r o s c o m p l e j o s m i n e r o s q u e a l o l a r g o d e l r í o
c o n f i g u r a n u n a s d e l a s m a y o r e s á r e a s d e e x p l o t a c i ó n d e l a p i s e s p e c u l a r i s .
A t r a v é s d e u n a c a l z a d a q u e d i s c u r r e p a r a l e l a a l r í o c o n e c t a c o n e l p a r a j e d e
V i l l a s V i e j a s , C u e v a d e l T o r o , c e r c a d e C o n t r e b i a , d o n d e e n l a z a r í a c o n l a c a l z a d a
p r i n c i p a l q u e s e d i r i g e a l p u e r t o d e C a r t a g e n a .
E l t r a z a d o d e e s t a v í a s e e n c u e n t r a j a l o n a d o d e a s e n t a m i e n t o s y y a c i m i e n t o s
r o m a n o s , g r a n p a r t e d e e l l o s r e l a c i o n a d o s c o n l a e x p l o t a c i ó n d e y e s o e s p e c u l a r . O t r o s
c o n t i n u a r á n a c t i v o s d e s p u é s d e l a s l a b o r e s m i n e r a s , p e r d u r a n d o e n e l t i e m p o . A s í , e n e l
C a m i n o d e l a M a d r e d e D i o s , e n e l t é r m i n o d e T o r r e j o n c i l l o , s e e n c u e n t r a e l y a c i m i e n t o
d e Q u i n t a n a r e s , v i l l a r o m a n a d e l a é p o c a A l t o i m p e r i a l .
L a c a l z a d a m e n c i o n a d a c o n t i n u a r í a d e s d e V i l l a s
V i e j a s h a s t a l a e r m i t a d e S a n M i g u e l ( F u e n t e e l P e z ,
e n P a l o m a r e s d e l C a m p o ) , t a m b i é n c o n r e s t o s r o m a n o s
E x i s t e n o t r o s r a m a l e s q u e a r r a n c a n d e é s t a , e n v a r i o s
s e n t i d o s :
_ C a b e z a d e G r i e g o _ C o m p l u t u m
_ P o z o A m a r g o _ V a l e r i a
_ P o z o A m a r g o _ I n i e s t a _ S a l t i g i _ C e s a r A u g u s t a
P o s i b l e m e n t e , u n a p a r t e d e l a C a r r e t e r a d e l a s C a b r i l l a s = M a d r i d - V a l e n c i a . ,
a n t i g u a v e r e d a d e g a n a d o s d e M a d r i d a V a l e n c i a c o r r e s p o n d a a l a v í a
C a s t u l o n e _ V a l e n t i a , p o r E g e l a s t a ( I n i e s t a ) , l a V í a A n t i g u a , c i t a d a p o r E s t r a b ó n .

Page No 12

V i l l a r d e C a ñ a s . O l c a d e s e n l a C a r p e t a n i a V i l l a r d e C a ñ a s ( C u e n c a ) w w w . v i l l a r d e c a n a s . e s
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o . J u n i o 2 0 0 6 P á g i n a 1 2 / 1 2
T a m p o c o e s d e s a t i n a d o , y b a s e h a y p a r a e l l o , p e n s a r q u e p a r t e d e l C a m i n o
R e a l q u e a t r a v i e s a l o s t é r m i n o s d e n u e s t r o s c a m p o s s e a e l r e s t o d e u n a d e l a s c a l z a d a s
q u e a t r a v e s a b a n l a z o n a .
E s t a s s o n , a g r a n d e s r a s g o s , l a s h u e l l a s q u e d e l a t a n e l p a s o y l a p r e s e n c i a d e l o s
a n t i g u o s p o b l a d o r e s h i s p a n o s p o r n u e s t r o s p a r a j e s . A l g u n o s , i n c l u s o c o n e l m i s m o
n o m b r e c o n e l q u e l o s h e m o s c o n o c i d o n o s o t r o s .
J u n i o 2 0 0 6
M a n u e l F e r n á n d e z G r u e s o
Romanidad e indigenismo en Carpetania
Pilar González-Conde
Antigua: Historia y Arqueología de las civilizaciones [Web]
Página mantenida por el Taller Digital de la Universidad de Alicante


ROMANIDAD E INDIGENISMO EN CARPETANIA
Ma Pilar González-Conde Puente
Alicante-1987


© Mª Pilar-González-Conde Puente
I.S.B.N.: 84-398-8401-X
D.L.: A-869-1986
Imprime:EUROCOPY
Portada: Inscripción latina de Torres de la Alameda(Madrid)

Page No 6

5

Page No 7

6
Este trabajo es, en líneas generales, la Memoria de Licenciatura de su autora, leída el día 22 de Junio de 1985 en la Facultad de Geografía e Historia de la Universidad Complutense de Madrid, realizada bajo la dirección del Dr. D. Urbano Espinosa Ruiz.

Page No 8

7
ÍNDICE GENERAL
P á g i n a
A b r e v i a t u r a s 9
P r ó l o g o 11
Introducción 13
Capítulo I. LA CONQUISTA Y EL PROCESO DE INTE ­
GRACIÓN DE CARPETANIA EN L A
ÓRBITA ROMANA 25
Capítulo II. CARPETANIA EN EL TRAZADO VIARIO D E
LA MESETA. LOS NÚCLEOS RURALES, LA S
MANSIONES Y LAS CIUDADES 39
L a s v í a s 39
Las mansiones 46
Las ciudades 48
Los núcleos rurales 49
Capítulo III. EL DESARROLLO INSTITUCIONAL Y SOCIAL
DE TOLEDO EN EL ALTO IMPERIO 55
Capítulo IV. EL DESARROLLO INSTITUCIONAL Y SOCIA L
DE COMPLUTUM Y CONSABURA 89
Los núcleos indígenas 89
La integración jurídica de las ciudades 92
El desarrollo de los núcleos urbanos y sus
"territoria" 100
El elemento demográfico 104
La religión romana y el culto imperial 111
La élite municipal de Complutum 11 8
Factores de desarrollo de las ciudades 124
Conclusiones 137
Bibliografía 147
Índices 159

Page No 9

8

Page No 10

9
ABREVIATURAS
AE = L'Année épigraphique. París.
AEA = Archivo Español de Arqueología. Madrid.
ANRW = Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Berlín.
BPH = Bibliotheca Praehistorica Hispánica. Madrid .
BRAH = Boletín de la Real Academia de la Historia. Madrid.
BSAA = Boletín del Seminario de Arte y Arqueología. Valladolid.
CHE = Cuadernos de Historia de España. Buenos Aires.
CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum. Berlín.
EAE = Excavaciones arqueológicas en España. Madrid.
EE = Ephemeris Epigraphica. Berlín .
Ep.St.= Epigraphischen Studien. Colonia.
FHA = Fontes Hispaniae Antiquae. Barcelona .
HA = Hispania Antiqua, Valladolid.
HAEp.= Hispania Antiqua Epigraphica. Madrid.
ILER = Inscripciones latinas de la España romana. Barcelona.
ILS = Inscriptiones Latinae Selectae. Berlín.
JRS = Journal of Roman Studies. Londres.
MHA = Memorias de Historia Antigua. Oviedo.
MJSEA = Memorias de la Junta Superior de Excavaciones y Antigüedades.
Madrid.
MMAP = Memorias de los Museos Arqueológicos Provinciales. Madrid.
NAH = Noticiario Arqueológico Hispánico. Madrid .
RABM = Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos.- Madrid .
RIT = Die römischen Inschriften von Tarraco. Berlín.
ZPE = Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. Colonia.

Page No 11

1 0

Page No 12

1 1
PROLOGO
Al iniciar el presente trabajo nos encontramos, en primer lugar, con el problema que suponía el intentar establecer unos limites precisos para la región carpetana, cuya fijación ha sido objeto de diversas controversias.
La obra que F. Fuidio realizó en 1934 seguía, en este sentido, un criterio muy amplio, de forma que incluía en territorio carpetano parte de las actuales provincias de Cuenca y Guadalajara, ya en territorio celtíbero, así como la zona oeste de Toledo, de dominio vettón. En la actualidad, si bien la frontera entre estos pueblos no está absolutamente definida, sí se puede
afirmar que ha quedado más precisada, por diferentes autores, una región sobre la que centrar nuestro estudio.
Dado que la obra de recopilación del material arqueológico había sido llevada a cabo por Fuidio, nos planteamos afrontar el estudio de la región desde una nueva perspectiva, basada en la interpretación de los datos ya conocidos, de cara a analizar el proceso romanizador en esta zona de la
Meseta.
En este sentido, el trabajo se ha centrado en la evolución de los municipios de la región carpetana y sus respectivas áreas de influencia, en un período que abarca el cambio sufrido por estos núcleos indígenas y su posterior promoción jurídica, intentando,
al mismo tiempo, encajar esta evolución en el m ecanismo general de la Hispania romana.

Page No 13

12
Queremos expresar nuestro más sincero agradecimiento al Dr. Urbano Espinosa, Univ. Complutense, que ha dirigido este trabajo, orientándonos en todo momento, haciéndonos valiosas sugerencias y sin cuya ayuda no hubiera sido posible realizar su
publicación. Así mismo, estamos en deuda con el Dr. Géza Alföldy, Univ. Heidelberg, quien amablemente nos comunicó sus
impresiones sobre el tema, proporcionándonos además nuevas
lecturas de determinados epígrafes. Nuestro agradecimiento también a Susana Cortés Hernández; y el resto del equipo de colaboradores del Museo de Santa Cruz de Toledo, que nos
facilitaron las noticias de nuevos hallazgos epigráficos.

Page No 14

1 3
INTRODUCCIÓ N
Se ha intentado precisar los límites de lo que era Carpetania a la llegada de los romanos a la Península sobre la base de las noticias de Ptolomeo (D6,56}, que realizó una lista de 18
ciudades supuestamente carpetanas todas ellas:
Toletum, Complutum, Titúlela, Laminium, Ilurbida,
Egelasta, Ilarcuris, Varada, Thermida, Mantua,
Caracca, Libera (también Aebura), Ispinum, Metercosa,
Barnacis, Alternia, Paterniana, Rigusa.
Algunas de estas ciudades han sido identificadas, otras son de localización dudosa, y de otras no se conoce su ubicación, a pesar de lo cual, se puede afirmar que la lista de Ptolomeo no puede ser
totalmente correcta. Su realización no se ajusta completamente a la
realidad, y se puede calificar de incompleta, ya que falta, al menos,
una ciudad (Consabura; sin excluir las posibilidades de Miaccum y Contrebia Carbica), pero son aún más las ciudades que podrían excluirse de la mencionada lista.
De las 18 ciudades, sólo hay dos que, además de conocer su localización exacta, se puede afirmar que fueron
carpetanas: Complutum (Alcalá de Henares) y Toletum (Toledo). Titulcia fue, desde luego, ciudad carpetana también, aunque su localización sea discutida. Ha sido identificada tradicionalmente
con Bayona de Tajuña, hasta el punto de que, desde 1814, se cambió

Page No 15

1 4
su nombre por el antiguo. Posteriormente se ha querido situar en Las Rozas (1) o en las cercanías de Aranjuez (2), sin que hasta ahora se
haya llegado a un acuerdo sobre su emplazamiento. De todas
formas, su posición en las vías descritas por el Itinerario de
Antonino la sitúa en territorio carpetano. Titulcia era una mansión de la vía de Emerita Augusta a Caesaraugusta citada por el Itinerario de Antonino, que se cruzaba, en este punto, con otra vía
que subía desde Laminium en sentido sur-norte. Su condición de cruce de dos vías principales hace que Titulcia quede circunscrita a una zona que, aunque no está todavía totalmente determinada,
queda, desde luego, incluida en Carpetania sin lugar a dudas (_.
El caso contrario a Titulcia es Laminium, ya que se trata de una ciudad de la que, sin haber sido definitivamente localizada,
se puede decir que no era carpetana. Ha sido identificada con varios
lugares de las provincias de Ciudad Real y Albacete, como
Argamasilla de Alba (Y, Fuenllana (™, Sotuélamos (Ù, etc., lugares
todos ellos que quedan, en una comarca bastante reducida, en torno
al curso del río Guadiana, y por lo tanto bastante más al sur de lo
que se puede aceptar como Carpetania (_.
En cuanto a la mansión de Caraca, figura en una vía del Anónimo de Ravena (IV 44,10), que no aparece en el Itinerario de
Antonino. Esta ciudad ha sido identificada con varios lugares:
Guadalajara (8), Taracena , Carabaña, Driebes (9). T odos estos son lugares de la provincia de Guadalajara (excepto Carabaña), que hay
que considerar ya como pertenecientes al territorio celtíbero, porque
Complutum es el extremo nororiental de Carpetania. Por este extremo se entra ya en territorio de los Arévacos, a los que
pertenecía Segontia (Sigüenza, Guadalajara), como sabemos por la noticia de Livio (XXXIV ,19,10), según la cual, Catón sitió esta ciudad para castigar a los Arévacos por haber ayudado a los
Turdetanos como mercenarios.
Otra ciudad de la lista ptolemaica, Alternia, queda

Page No 16

1 5
descartada porque ha sido situada entre Valencia y Játiva (l), aunque en un punto aún no determinado con precisión.
El caso de Ilarcurris presenta también muchas dudas, pues es insuficiente el testimonio de Fuidio, que quiso identificarla con
las ruinas y restos romanos hallados en la finca Hontalba, de Azaña
(hoy Numancia de la Sagra, Toledo) (t).
Con respecto al resto de las ciudades mencionadas en la lista de Ptolomeo, ninguna ha sido identificada con seguridad, de
manera que no se puede afirmar o negar que sean carpetanas, pero a
la vista de los resultados obtenidos para las otras ciudades, habría
que pensar que una parte de ellas no lo sean.
En cambio, Ptolomeo no citó una ciudad que fue con seguridad carpetana, Consabura, identificada con la actual Con- suegra (Toledo), que sería el punto meridional de Carpetania.
Así mismo, Ptolomeo no cita Miaccum, que se ha situado tradicionalmente junto al arroyo de Meaques (Casa de Campo,
Madrid) (|), y de ser así, sería también carpetana. En cuanto a
Libisosa, que algunos autores han hecho carpetana, hay que des­ cartarla, dada su localización con respecto a otras mansiones de la
vía romana. En la actualidad se ha identificado con Lezuza en la provincia de Albacete (13).
Existe también la posibilidad, aceptada como segura por algunos autores, de que, hubiera, entre los Carpetanos, una ciudad
llamada Contrebia Carbica. Fatás (Œ) identifica esta ciudad con la que nombran las fuentes clásicas, haciendo referencia a los
acontecimientos del año 181 a.C., y que estaría en territorio carpetano, basándose en el texto de Livio XL, 30-34, y
concretamente en la expresión per Carpetaniam ad Contrebiam.
En cuanto a Alce (o Alces) es difícil precisar si esta ciudad estaba en territorio carpetano o no. Saavedra (15) la sitúa
al oeste de Miguel Esteban, mientras Blázquez y Delgado
Aguilera (@) piensa que estaba en la laguna de La Hidalga, entre
Quero, Campo de Criptana y Villacañas. Blázquez Martínez (17)
acepta su localización a 20 kms. al sureste de Tole do. En cualquier caso, si perteneciera a Carpetania, lo que no se puede ase­

Page No 17

16
gurar, formaría, con Consabura, el límite sur ().
Es imposible delimitar con exactitud lo que fue el territorio carpetano, y sólo puede intentarse una aproximación, más
o menos precisa, a partir de las noticias de las fuentes, aunque algunos autores ya han hecho la recopilación de textos clásicos
relativos a los Carpetanos (´).
Estrabón recoge en el libro III de su Geografía varias referencias a esta región (III,1,6; II, 1; II,3; II,1; III,2; III,3;
IV,13). Por este autor sabemos que los Carpetanos vivían en la zona
comprendida entre el Tajo (este río atravesaba su territorio) y el
Guadiana, en una región "regularmente fértil", y cuyos montes eran
metalíferos. Limitan por el sur con los Oretanos, por el norte con los
Vacceos, por el oeste con los Vettones y por el noreste con los
Arévacos. Estos son los datos que se pueden deducir de la obra de
Estrabón con respecto a Carpetania.
En cuanto a Plinio, su obra también contiene varias menciones sobre este pueblo (). Por este autor sabemos que los
Carpetanos vivían junto al Tajo, y limitaban con: Vacceos,
Vettones, Arévacos y Oretanos. En III, 24-25, Plinio h ace referencia a las ciudades carpetanas, que pertenecían al conventus Carthaginensis, excepto Complutum, que correspondía al Caesaraugustanus.
Con todo ello, se puede intentar una aproximación a lo que sería la zona ocupada por los Carpetanos. Por el norte existe una
frontera natural, que está constituida por las Sierras de Gredos y
Guadarrama, al norte de las cuales se entra en otro mundo diferente,
el del valle del Duero, territorio de pueblos cerealistas como los
Vacceos y Arévacos. Estos pueblos constituirían los límites norte y
noreste respectivamente. Pero mientras el límite con los Vacceos está marcado por una frontera natural, no ocurría así con los
Arévacos, ya que el valle del Henares constituye una vía abierta en
esa dirección. Todo lo que sabemos es que Complutum es carpetana (probablemente un puntal carpetano hacia el noreste) y en cambio
Segontia (Sigüenza, Guadalajara) pertenecía a los Arévacos, así que
en algún punto entre ellas estaba la división.

Page No 18

17
En otra dirección, hacia el este, tampoco se puede precisar el limite entre Carpetanos y Celtíberos, pero lo cierto es que existe la noticia de Plinio (Nh. III, 25) sobre Segobriga (Saelices, Cuenca), como caput Celtiberiae. A falta de datos más concretos, sólo se puede establecer un límite arbitrario mediante una línea imaginaria
que, en dirección norte-sur, deje al oes te Complutum y al este Segobriga.
Por el sur, lo único claro es que los Carpetanos tenían frontera con los Oretanos, y que Consabura constituía el límite sur de Carpetania. Más abajo, el Guadiana está ya en territorio de
Oretania. Hacia occidente, el límite entre Carpetanos y Vettones era
también la frontera entre las dos provincias romanas (Lusitania y la
Citerior) (´). Teniendo en cuenta que Toletum era carpetana y Caesarobriga (Talavera de la Reina) vettona (Plinio Nh. IV, 118
nombra a los caesarobrigenses entre los pueblos estipendiarios de Lusitania, provincia a la que no perteneció ninguna zona carpetana),
habría que situar el límite entre ambas ciudades. Roldán lo ha hecho
a partir de los hallazgos de verracos, que caracterizarían a la cultura
vettona frente a la carpetana. La línea pasaría al este de Talavera de
la Reina, subiendo hacia el norte en dir ección al nacimiento del Alberche (aunque Roldán duda de que Caesarobriga sea vettona).
Así pues, Carpetania estaba integrada en su totalidad en lo que sería luego la provincia romana de la Citerior. En cambio,
considerando las divisiones jurídicas, estaba a caballo entre dos
conventus. Sabemos por Plinio (Nh. III, 24-25) que Complutum pertenecía al conventus Caesaraugustanus mientras Toletum y Consabura correspondían al Carthaginensis. Esto indica que los romanos, al realizar la división de las unidades jurídicas
peninsulares, no tuvieron en cuenta las entidades étnicas
prerromanas. Tampoco sabemos si lo harían al llevar a cabo la
división administrativa, pero en el caso de Carpetania, ésta se
integró totalmente en la Citerior, mientras sus vecinos Vettones
formaban parte de Lusitania; de todas formas, estos límites no
debían existir, en principio, como tal línea interior.

Page No 19

18
Por lo que dice Plinio, el límite entre los conventos Carthaginensis y Caesaraugustanus debía estar en algún lugar al sur de Complutum, pero al norte de Toletum. Sancho Rocher (¼) cree que los romanos realizaron las divisiones conventuales según criterios políticos y estratégicos, procurando que los límites fueran
naturales. Esta autora piensa que el conventus Caesaraugustanus no llegaría hasta el Tajo por ese lado, sino que a la altura del
Manzanares subiría hasta las sierras de Guadarrama y Pela, y Altos
de Barahona, hasta seguir el curso del Henares y del Jalón.
Albertini (23) sitúa el límite del conventus Carthaginensis, en uno de sus tramos, siguiendo el río Guadiela, pues tenía que estar al sur de Sacedón, en cuyas prox imidades se encontraba Ercavica (Cañaveruelas, Cuenca), y al norte de Segobriga. Hacia el oeste podría ir por el valle del Manzanares y los
iuga carpetana (Guadarrama y Gredos).
Esto es todo lo que se puede concretar al respecto, de manera que Complutum debe tomarse como un punto meridional del conventus Caesaraugustanus que, pasada esta ciudad, vuelve a subir hacia el norte. El resto de Carpetania queda, sin ninguna duda,
dentro del Carthaginensis.
Establecidos, dentro de lo posible, los límites de lo que debió ser Carpetania, habría que preguntarse sobre la identidad y
forma de vida de sus habitantes en la época anterior a la
conquista romana. Hay que partir de la existencia de una unidad
cultural integrada por los Carpetanos, según se deduce de las
menciones que de ellos se hacen en las fuentes clásicas, así como de los estudios contemporáneos, que los consideran una capa
precelta instalada allí (24). Esta oleada de inmigrantes conservó
su cultura y sus tradiciones, y debió ser éste, además de la
lengua, el único nexo que mantuvieron con el paso del tiempo,
de forma que a la llegada romana, el nombre de Carpetanos
definía a un grupo de civitates y gentes con unos lazos culturale s comunes, pero sin ninguna cohesión política. De ahí las referencias
clásicas a los toletani, consaburenses y complutenses, que

Page No 20

1 9
más hacen pensar en su existencia como pequeñas unidades celula­ res, y no como ciudades integradoras de una etnia.
En el siglo II a.C., el término "Carpetanos" debía ser el recuerdo de un tronco común y de una unidad sociocultural que, probablemente, nada significaría ya para ellos mismos. Por eso,
cuando los autores clásicos narran acontecimientos de esa regi ón, no suelen aludir a los Carpetanos como protagonistas de los sucesos
(este término es más frecuente en aquellas noticias referentes a las
campañas cartaginesas; vid. infra ), sino que mencionan expresamente la civitas en la que se desarrollan los hechos, o bien nombran a otros pueblos (como los Celtíberos), actuando allí, lo que
sólo sirve para añadir confusión al problema.
En virtud de esa mención a la fragmentación política, debe entenderse la actuación de los Carpetanos durante la conquista
romana de la Meseta. Las fuentes clásicas parecen trasmitir una idea
de Carpetania como campo de batalla de otros pueblos, o bien de
lugar de paso y destino de los Lusitanos en sus razzias, o de los
romanos persiguiendo a éstos. En determinado momento, los
romanos aparecen ya asentados en las ciudades y sus alrededores,
sin que se haya hecho referencia a grandes batallas para tomar estos
núcleos. Incluso en una fecha tan antigua como el 135 a.C., los
ejércitos romanos acampan, para invernar, en Carpetania (Apiano,
Ib. 83). A esto hay que añadir las razzias lusitanas, que iban
dirigidas, en gran parte, contra los Carpetanos.
Probablemente, la fragmentación política facilitó el que las ciudades carpetanas, ante la imposibilidad de hacer frente al
invasor romano, se convirtieran muy pronto en aliados suyos, o bien
adoptaran una postura neutral que permitiera el paso libre y el
asentamiento romano en la región. Esto explicaría la falta de
noticias sobre grandes batallas, así como las incursiones lusitanas,
que, además de estar causadas por un problema socioeconómico,
tendrían una justificación para los Lusitanos, que atacaban así a los
aliados de Roma.

Page No 21

20
El hecho es que con el dominio romano llega un influjo cultural nuevo, que va infiltrándose entre la sociedad indígena. Los núcleos urbanos fueron un medio apropiado para la penetración de
la romanidad, favorecida por las élites locales, que buscaban todas
las ventajas de las formas de vida romanas, y que, con el tiempo,
serían quienes reclamaran también un nuevo status jurídico para sus
ciudades, hasta que se convirtieran en municipios. En Carpetania,
Roma contaba con tres cabezas administrativas, desde las que
controlaba todo el territorio circundante.
De forma paralela a este proceso romanizador, se observa un mantenimiento de determinadas estructuras indígenas entre
algunos sectores de la población, según muestra la documentación
epigráfica. Esto ocurre, por ejemplo, con las gentilidades, ligadas a
individuos de nombre indígena o latino, así como el propio mantenimiento de la onomástica prerromana en relación con
nombres romanos. En cambio, en el aspecto religioso, esta perma­
nencia no se aprecia claramente, porque se enmascara bajo formas
romanas.
Por fin, el proceso de promoción jurídica municipal debió constituir el elemento más importante para el impulso de la
romanización. El cambio de status significaba nuevas instituciones, construcciones, organización del culto imperial..., todo ello según
modelos romanos; y las posibilidades de promoción social que la
municipalización aportara a algunos individuos, harían que, a su
vez, éstos se convirtieran en fieles aliados que impulsaran el proceso
romanizador.
El motivo del presente trabajo es el estudio de los cambios culturales y administrativos que se produjeron en Carpetania
(entendiendo este término en un sentido geográfico), y de la postura
del elemento indígena ante los mismos. Para ello, se ha abordado
especialmente el fenómeno urbano y municipalizador como motor
principal de romanización.
La necesidad de establecer unos límites cronológi­ cos a nuestro estudio, así como la abundancia de material recopi­

Page No 22

2 1
lado y la amplitud del tema abordado, nos han obligado a centrar el trabajo en una época que abarca desde la llegada romana hasta los
últimos momentos del Alto Imperio, sin que se hayan analizado las
consecuencias que el fenómeno produjo en el Bajo Imperio, ya que
este apartado debería ser objeto de otro estudio de similar extensión,
especialmente si se tiene en cuenta la trayectoria posterior de
ciudades como Complutum o Toletum.
Así mismo, la presente estructuración responde al hecho de que, en sendos trabajos aparte, hemos abordado ya el tema del
desarrollo urbano e institucional de Complutum y Consabura (x) en su evolución hacia formas de vida romanas; a ello se debe el que
se dedique un capítulo aparte al mismo fenómeno en el caso de
Toletum, lo que justifica un estudio más detenido de esta última ciudad, que se ha intentado evitar en parte en los otros dos casos,
porque sería excesivamente reiterativo.

Page No 23

2 2

Page No 24

23
NOTAS
1.- ARIAS 1965 y 1966a 2.- BLAZQUEZ Y DELGADO AGUILERA Y BLAZQUEZ
JIMÉNEZ 1921. 3.- ROLDAN HERVAS 1973, 271. 4.- LOMAS 1983, 90.
5.- SAAVEDRA 1914, passim.
6.- ARIAS 1965 y 1966a.
7.- ROLDAN HERVAS 1973, 245. 8.- MORALES 1675, citado por ABASCAL PALAZON 1982, 46.
9.- ABASCAL PALAZON 1982, 33, 46, 74 y 77 ss
10.- ROLDAN HERVAS 1973, 212. 11.- FUIDIO 1934, 82.
12.- ROLDAN HERVAS 1973, 250. 13.- Ibidem, 246. 14.- FATAS 1975, 292 ss.
15.- SAAVEDRA 1914.
16.- BLAZOUEZ Y DELGADO AGUILERA Y BLAZQUEZ
JIMÉNEZ 1921. 17.- BLAZQUEZ MARTÍNEZ 1975, 427.
18.- BLAZQUEZ Y DELGADO AGUILERA Y BLAZQUEZ
JIMÉNEZ 19.21; ROLDAN HERVAS 1973, 211;
BLAZQUEZ MARTÍNEZ 1975, 427. 19.- VALIENTE Y BALMASEDA 1984, 135 ss.
20.- Plinio, Nh. III,19, 24 y 25; XIX,161; III,6 haciendo referencia
equivocadamente a la Cordillera Carpetana como límite entre
Tarraconense y Lusitania. 21.- ROLDAN HERVAS 1968-69, 73ss. 22.- SANCHO ROCHER 1981, 46ss.
23.- ALBERTINI 1923, 97.
24.- BLAZQUEZ MARTÍNEZ 1975, 75, recoge esta opinión.
25.- GONZALEZ-CONDE, Consuegra...(Hispania Antiqua, prensa)
y Complutum. (Lucentum IV, 1985, prensa). Vid. bibliografía final.

Page No 25

2 4